Nga Ezgi Basaran
Politikat ditore të Turqisë shpesh na mjegullojnë mendjen, duke na penguar interpretimin e zhvillimeve të rëndësishme nga një perspektivë më e gjerë. Kam frikë se ri konvertimi i Hagia Sofias në xhami është njëra nga ato zhvillimet që tani po humbet në një diskurs të mjegulluar. Për të pasur një perspektivë më gjithëpërfshirëse, fola me shkencëtarin politik profesorin Olivier Roy, i cili që nga mesi i viteve të 90-ta ka argumentuar se projekti islamist ka dështuar. Ai thotë se themelet kryesore të projektit islamist, ndërtimi i një shteti Islamik dhe sharia si bazë e kushtetutës, tërheqin shumë pak myslimanë të thjeshtë në ditë të sodit. Pse?
Sipas Roy, gjenerata e fascinuar apo e interesuar për Islamizëm përbëhej nga njerëz te cilët ishin të ri në vitet e 80-ta dhe fillim të viteve 90-ta. Para tyre, teoria kryesore ishte nacionalizmi, i udhëhequr nga (Gamal Abdel) Nasseri në Egjipt dhe Partia Baath në Siri dhe Irak. Së bashku me nacionalizmin, aty ishte edhe pikëpamja gjithëpërfshirëse mbi shoqërinë që ka Islami. Për shembull, Partia Baath ishte sekulare, por gjithashtu e përqafoi pikëpamjen holistike që ka Islami mbi shoqërinë. Pos kësaj, që nga fillimi i shekullit 20, ekzistonte një kulturë specifike politike e cila u krijua nga liderë karizmatikë si Nasseri, Khomeini, dhe Saddam Husseini. Tani kjo kulturë politike është e vdekur për gjeneratën e re. Ishim dëshmitarë që e ashtuquajtura Pranvera Arabe nuk ishte ideologjike dhe nuk u udhëhoq nga udhëheqës karizmatikë.
Edhe pse Roy e pranon Erdgoganin si udhëheqës karizmatik, beson se i takon një kulture politike që i ka dalë afati.
“Shumica e njerëzve që e përkrahin ishin të ri në vitet e 80-90ta. Tani Erdogani është një njeri i moshuar, njëjtë si përkrahësit e tij kryesorë. Erdogani shtyhet nga kjo kulturë e vjetër politike, e cila, shihet qartë se është joliberale dhe e ka humbur sharmin e saj. Në fillim, AKP ishte e suksesshme gjersa ekonomia po ecte mirë. Ishte e qartë se AKP udhëhoqi një program të duhur ekonomik, por ky program nisi pak para se të merrte partia fuqi. Sidoqoftë, ishte gjë e mençur që ai program u përcoll edhe më tej, dhe ideologjia e zhvillimit u manifestua në ndërtimin e rrugëve dhe ndërtesave të reja, jo vetëm nëpër qytete të mëdha por gjithashtu edhe nëpër katunde, në Anadoll. Nëse e krahasoni Turqinë e viteve 1990 dhe të themi Turqinë e vitit 2010, do të shihni modernizimin total sa i përket shërbimeve. Andaj, shumë njerëz nga Anadolli votuan për AKP-në sepse AKP-ja simbolizoi përparimin ekonomik dhe social. Sidoqoftë, tani edhe në mesin e votuesve të AKP-së, doli një shkallë e caktuar e sekularizmit, që çoi në rezistimin edhe më të madh të islamizimit në zemrat dhe mendjet e tyre. Në Turqi, debati mbi Islamin, i cili u udhëhoq nga intelektualët islamistë në vitet 1990, është zhdukur. Nuk ekziston më.”
Për Royin, ekzistojnë dy arsye pse nuk ka debat aq të ndezur për Islamin në Turqi: “Së pari, ata intelektualë janë larguar anash dhe janë përjashtuar nga loja nga ana e një qeverie e cila dikur u besua se ishte islamiste. E dyta, Turqia, nëse flasim për sociologji, është në fakt një shoqëri e hapur. Natyrisht që ka grupe të vogla të islamistëve radikalë, mirëpo shumica e njerëzve të zakonshëm në Turqi nuk është se iu bëhet vonë shumë për Islam. Një tjetër pikë e rëndësishme është se AKP asnjëherë nuk ka pasur kontroll mbi rrjetet e gjera fetare. Kuadrot profesionale religjioze u krijuan nga tashmë armiku kryesor i kësaj partie, lëvizja Gülen. Grusht shteti i dështuar i dha goditje edhe psikologjike edhe politike Erdoganit ngase u dëshmua të ketë pasur të drejtë sa i përket tradhtisë nga gylenistët. Hakmarrja e Erdoganit pas grusht shtetit ndaj rrjeteve politike dhe fetare gjithashtu bëri që të humbë kontrollin mbi Imamët Hatipë e madje xhamitë në Evropë, Azi dhe Afrikë sepse AKP-ja nuk i ka kushtet për t’i kontrolluar këto rrjete, edhe pse përpiqet shumë rëndë. E pastaj, Erdogan humbi kontrollin edhe mbi ekonominë. Humbi teknokratët si Ali Babacan dhe krahun liberal. AKP-ja nuk arriti ta përmbushë premtimin më të madh islamist se është kundër korrupsionit. Dhe pikërisht për shkak këtyre arsyeve, Erdogani tani ka mbetur me simbole si mënyrë të vetme për të bashkuar elektoratin. Andaj, nuk ka simbol më të mirë se sa konvertimi i Hagia Sofias në xhami. Erdogani nuk arriti t’i Islamizojë mendjet, andaj po përpiqet t’i islamizojë gurët. Ky është thelbi i konvertimit të Hagia Sofias”.
Shkencëtarët kryesorë të bihejviorizmit islamist, si Asaf Bayat, John L. Esposito, Francesco Cavatorta, François Burgat dhe vetë Royi, kanë argumentuar se ngritja dhe qëndrimi stoik i AKP-së është shembull i përkryer i post-Islamizmit (si i referohet Bayat), që vrazhdë, do të thotë humbja e disa principeve themelore të Islamizmit, si për shembull që baza e kushtetutës të jetë ligji sharia. PostiIslamizmi është një kornizë akademike, dhe si i përshtatet kjo kornizë praktikës, është e pa qartë. Jam pyetur se si do të shprehej Roy mbi këtë teori, kur shikon partitë post-islamiste si AKP, Ennahda në Tunizi, apo PJD në Marok. Sipas Roy, nuk ia vlen të trajtohet dhe shpjegohet AKP-ja e sodit, ngase “AKP-ja e sodit është Erdogan, asgjë më shumë”. Ai vazhdoi duke thënë: “Sidoqoftë, Abdullah Gul dhe Ahmet Davutoğlu ishin shembuj të përkryer të post-Islamizmit ngase kishin kuptuar dështimet e projektit Islamist dhe sipas kësaj edhe transformuan praktikat e tyre politike. Erdogani në anën tjetër, nuk e futi rrymën post-Islamiste përbrenda shoqërisë dhe lëvizjeve”.
Për dallim, udhëheqësit e Ennahdas në Tunizi “kuptuan se mbajtja strikte e agjendës islamiste nuk do të funksionojë në Tunizi. Për shembull, edhe pse mbajnë vellon, politikanet femra të Ennahdas nuk e përkrahin sistemin tradicional të familjes dhe shoqërisë e cila i lidh femrat për punë shtëpie. Shohim rast të ngjashëm edhe me gratë marokene të cilat punojnë për dhe përreth PJD-së. Andaj gjenerata e dytë e grave islamike ose islamiste janë shtylla e transformimit të projektit islamist dhe evoluimit drejtë post-Islamizmit. Kur kthehemi prapa tek Ennahda dhe Ghannouchi, nuk ka mbetur shumë islamizëm në qëndrimet e tyre. Për shembull, këto ditë po mbahet gjykimi i një blogereje tuniziane e cila ka bërë shaka rreth islamit. Kush po e sulmon vazhdimisht atë blogere (Emna Chargiu) dhe po dëshiron që të dënohet? Jo Ennahda por vetë shteti. Kush po i sulmon homoseksualët në Marok? Jo PJD-ja por shteti, monarkia. Gjersa islamistët kryesorë po heshtin, shtetet po shtypin feministët dhe njerëzit LGTB. Sërish është aparati shtetëror me prapavijë autoritare që dëshiron të kontrollon shtetin me anë të konservatorizmit”.
Pse islamistët heshtin? “Sepse nuk kanë asgjë për të ofruar, asgjë për të propozuar, asgjë për të vënë në tavolinë”, thotë Roy. “Nuk mund të shndërrohen në parti majtiste liberale. Nuk duan të shihen as si konservativë në mënyrë që të kenë shanse me të rinjtë. Duart e tyre religjioze janë thyer sepse shteti i kontrollon xhamitë. E as imamët nuk duan që të kontrollohen nga partitë politike”.
Nëse është kështu, atëherë pyetemi, si dhe pse një pjesë e madhe e njerëzve në Marok, Tunizi dhe Turqi votojnë për këto parti islamiste?
“Ekziston një pjesë e shoqërisë të cilët zgjedhin partitë tradicionale konservative”, thotë Roy. “Për këto grupe, ajo që ka mbetur nga këto parti islamiste mjafton dhe është në rregull. Këto parti luajnë lojë parlamentare, që do të thotë se nuk po thërrasin për xhihad ose sharia. Program i tyre nuk është Islamizimi, por ri-tradicionalizimi i shoqërisë, i cili i përshtatet dhe josh segmente të caktuara të shoqërisë.
Sidoqoftë, sipas Roy, narrativa Islamiste ka ndryshim të dukshëm. “Për shembull, sipas Ennahda, nuk duhet islamizuar politikën ose shoqërinë, por Islami duhet lidhur me identitetin tunizian. Andaj njerëzit po veprojnë jo në emër të Kuranit por në emër të traditave. Ky koncept është i ngjashëm me atë të Turqisë. Referenca konstante e AKP-së me epokën e Otomane është një përpjekje për të “civilizuar” diskursin islamist në politikat e brendshme”. Roy gjithashtu thotë se përkrahësit e partive kryesore islamiste në Lindjen e Mesme, posaçërisht në Maghreb, janë në një fazë të sekularizimit të ngadalshëm. Me sekularizim, do të thotë se njerëzit kanë filluar të pranojnë idenë se religjioni është çështje personale.
“Për shembull, kemi një lëvizje në Marok që thotë se nëse dëshiron të agjëron, agjëro, por nëse nuk agjëron, nuk ke nevojë të fshihesh. Në Tunizi, gjate Ramazanit, restorantet mbesin të hapura në rajonet më të shtrenjta dhe ushqimi shërbehet edhe nëpër ballkone. Në Algjeri, lëvizja HIRAK sillet si një parti sekulare. Nuk gjeni asnjë slogan Islamik në repertorin e tyre.
Është mbresëlënëse ngase para 20 viteve, nëse do të kishte lëvizje si HIRAK, do të ishte e dominuar nga islamistët ose nga shpirti apo sloganet islamiste. Sërish kur shikojmë protestat e vitit të kaluar në Algjeri, shohim me qindra e mijëra njerëz nëpër rrugë, por pa asnjë slogan Islamik. Fakti që nuk besojnë në gjeneratën e vjetër të islamistëve, e quaj dështim të Islamit”.
“AKP-ja nuk është lëvizje e Lindjes së Mesme, dhe ky është problemi i Erdoganit”, thotë Roy, “Në këtë kuptim, Ataturku ka ngadhënjyer. Turqia, në pikëpamje më të madhe dhe më të gjerë, është Perëndimore dhe Evropiane, që përfshinë edhe Rusinë. Ky është një problem i madh për Erdoganin sepse e vetmja letër që ka është letra Otomane dhe nuk po funksionon. Arabet nuk duan kthimin e turqve.
Letra otomane është tërësisht e diskredituar në Lindjen e Mesme. Për shembull, qeveria e Libisë u pajtua me Turqinë, edhe atë vetëm pse po e furnizon me armë dhe para. Gjersa Erdogani e prezanton këtë marrëdhënie si patronazh otoman, është një transaksion i thjeshtë në mes dy shteteve dhe i cili nuk është i famshëm në mesin e libianëve.
Qeveria e Tripolit po i shikon mundësitë e veta dhe e sheh se i vetmi aleat i besueshëm është Turqia. Andaj, marrin atë që iu jep Erdogani. Sidoqoftë, narrativi i Erdoganit, ajo Otomane, atë s’e blejnë.
Një tjetër pikë e rëndësishme është se Turqia nuk është një shoqëri Islamike. Andaj, pos Ataturkut, ka ngadhënjyer edhe sekularizmi. Edhe pse shumica e popullatës së Turqisë thotë se janë myslimanë praktikues, ata nuk duan që Islami të jetë drejtuesi kryesor i ligjeve dhe shoqërisë”.
Si i vlerëson Roy këto lidhje të afërta të AKP-së me aktoret islamistë jo shtetërorë në Siri dhe Libi, me Ennahdan në Tunizi apo Vëllazërinë Myslimane Egjiptiane? Ai thotë se beson që “këto marrëdhënie vetëm dëshmojnë se Erdogani ka një ëndërr otomane. Për të përmbushur ëndrrën e tij, ka nevojë për vegla autoktone, dhe këtë ia japin partneritetet me grupet e Tunizisë, Libinë, Sirisë dhe Egjiptit. Sidoqoftë, këto mënyra nuk funksionuan ashtu si kishte dashur Erdogani, sepse për shembull, Ghannouchi është një aktor dhe patriot tunizian. Vetëm pse janë të gatshëm të pranojnë përkrahjen e Turqisë, aktorët Arabë islamistë nuk janë gati të japin sovranitetin kombëtar për ëndrrën otomane të Erdoganit”.
Në hije të njëjtë, Roy e sheh edhe keq llogaritjen e rikonvertimit të Hagia Sofias në xhami, sepse është kishë ortodokse. Politika e Putinit ka qenë mbrojtja e Ortodoksisë. Andaj, konvertimi i Hagia Sofias është goditje e madhe për Rusinë, që duket se është partneri i vetëm i Turqisë ne skenat e luhatshme si Siria dhe Libia. Andaj Erdogani i dha goditje Putinit e jo Papës.
Keq llogaritja tjetër vjen nga mospërfillja e dialogut në mes Myslimanëve dhe të Krishterëve. Përgjatë disa viteve të fundit, ky dialog është udhëhequr nga Arabët, dhe u nis në Abu Dhabi, vend të cilin e vizitoi Papa në vitin 2019. Isha aty dhe pash takimin e dy Princave dhe imamit të Xhamisë Al Azhar me Papën. Atë dit, u hap një Kishë e Krishtere në Emiratet e Bashkuara Arabe, dhe Papa udhëhoqi meshën. Është ironike që deri sa shtetet e Gjirit Arab i hapen Krishterimit, Turqia i mbyllet.
Ashtu si dëshmon sërish kjo intervistë, Roy ende përkrahë thënien e tij të vjetër dy dekada e gjysmë, se Islami politik ka dështuar. “Nuk është çudi që ende e përkrahi argumentin tim”, thotë ai. “Ajo që është interesantë është se edhe vetë islamistët kanë pranuar argumentin tim se Islami politik ka dështuar. Tani debati në mes akademikëve është, ashtu si argumentojnë shumica e kolegëve të mi, se islamistët veprojnë thjeshtë nga arsyet pragmatike, por në fakt ende janë islamistë në mendjet e tyre. Pikëpamja ime është se nuk duhet të brengosemi çka është në mendjen e tyre, së pari ngase nuk kemi se si të dimë mirë, në mënyrë shkencore, se çka ka dikush në mendje. E dyta, ngase ajo që është e rëndësishme janë veprat e tyre”.
koha