Emri i ri, të njëjtat deluzione të vjetra

Këtë verë, Greqia dhe Maqedonia – e njohur ndërkombëtarisht me emërtimin në OKB si Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë ose IRJM – bënë bujë në media me njoftimin e pazakontë: sipas një marrëveshje të përkohshme, të njohur si Marrëveshja e Prespës, IRJM do të ndryshonte emrin e saj në “Republikën të Maqedonisë Veriore”. Përkrahësit e marrëveshjes argumentuan se shtimi i kualifikuesit “Veriore” do të largonte frikën greke se fjala “Maqedoni” nënkuptonte pretendime territoriale ndaj regjionit me të njëjtin emër të Greqisë, duke zgjidhur kështu një mosmarrëveshje të gjatë. Por mosmarrëveshja për identitetin midis dy vendeve është shumë larg zgjidhjes. Pas dështimit të referendumit mbi këtë çështje në IRJM, për shkak të pjesëmarrjes së ulët të votuesve, krerët e vendit po përpiqen të grumbullojnë së bashku vota të mjaftueshme për të shtyrë çështjen e ndryshimit të emrit përmes parlamentit. Gjërat nuk duken më të ndritshme as në Greqi, ku mbetet që parlamenti të ratifikojë marrëveshjen, në një kohë që 72 përqind e publikut nuk pranon marrëveshjen. Ka pak gjasa që të dyja qeveritë të mbijetojnë për t’a parë marrëveshjen e përmbushur.
Në artikullin e tij të fundit në Foreign Affairs (“Maqedonia e emrit, Maqedonia e Veriut”) Victor Friedman argumenton se qeveritë greke dhe maqedonase duhet të shtyjnë përpara marrëveshjen, pavarësisht nga kundërshtimi I opozitës. Marrëveshja është garancija më e mirë e rajonit për stabilitet, duke i siguruar IRJM-së njohjen dhe legjitimitetit, pa cënuar kuptimin e Greqisë për unitet territorial, dhe që mund të hapë rrugën për pranimin e IRJM-së në Bashkimin Evropian dhe në NATO. Më e rëndësishmja, shkruan Friedman, marrëveshja “pranon se i njëjti term – maqedonas- mund të ketë kuptime të ndryshme, varësisht nga koha dhe vendi. Ajo sugjeron, në thelb, se ka më shumë se një interpretim të historisë. “Megjithatë, leximi ynë i historisë nuk duhet të bazohet në pasaktësi faktike, dhe këtu, argumenti i Friedman-it bie në disa raste.
Le të fillojmë me çështjen e gjuhës. Friedman me të drejtë thekson se maqedonishtja moderne nuk ka të bëjë fare me maqedonishten e lashtë dhe se çdo sugjerim për të kundërtën është një “marrëzi linguistike”. Megjithatë, qëndrimi i Friedmanit mund të ishte akoma më I drejtë me lidhjet e padiskutueshme midis maqedonishtes së lashtë dhe greqishtes së lashtë. Në fund të fundit, maqedonishtja e lashtë ishte një dialekt grek që ngjante fortë me dialektet e Thesalisë dhe të Greqisë veriperëndimore. Identiteti grek i maqedonasve të lashtë është i pamohueshëm në historiografi. Friedman anashkalon këtë fakt, duke shkruar vetëm se “marrëdhënia ndërmjet maqedonishtes së lashtë dhe greqishtës së lashtë është e pasigurt”. Ka më shumë se një interpretim të historisë, por leximi ynë i historisë nuk duhet të bazohet në pasaktësi faktike. Friedman gjithashtu pohon se Greqia, Bullgaria dhe Serbia, të gjithë kishin sytë e tyre drejt “zonës gjeografike të quajtur Maqedoni” gjatë shpërbërjes graduale të Perandorisë Osmane në fillim të shekullit të njëzetë. Megjithatë, nocioni i një “Maqedonie gjeografike” përtej kufijve të Greqisë moderne ishte një risi në atë kohë, e paraqitur nga kartografët në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Nën sundimin otoman nga shekulli i pesëmbëdhjetë deri më 1912, asnjëherë nuk ekzistonte një entitet administrativ me emrin Maqedoni. Dhe pothuajse të gjitha hartat evropiane të botuara midis shekujve të trembëdhjetë dhe nëntëmbëdhjetë vendosin kufijtë verior të Maqedonisë në jug të Shkupit, kryeqyteti modern i IRJM-së.
Para shekullit nëntëmbëdhjetë, thënë shkurt, rajoni gjeografik i Maqedonisë përkonte kryesisht me atë që sot është provinca e Maqedonisë brenda Greqisë. Sipas Friedman, kur kufijtë e Greqisë u zhvendosën drejt veriut pas Luftërave Ballkanike të 1912-13, “shumica e njerëzve në territorin e aneksuar flisnin maqedonisht, jo greqisht.” Kjo thjesht nuk është e saktë. Një raport i vitit 1926 nga Komisioni i Lartë për Refugjatët i Kombeve të Bashkuara, listoi popullsinë e rajonit në 1913 si 42.6 përqind grekë, 39.4 përqind muslimanë, 9.9 përqind bullgarë dhe 8.1 përqind “të tjerë”. Sipas një studimi statistikor grek të kryer në gusht 1915, numri i përgjithshëm i sllavë -folësve në rajon mezi tejkalonte 200,000 njerëz. Me fjalë të tjera, rajoni duket se ka pasur shumicë grekë-folësish, para, dhe në vitet menjëherë pas aneksimit të saj Greqisë. Territori në veri të kufirit grek ishte inkorporuar fillimisht nga Serbia dhe Bullgaria. Në fund të Luftës së Parë Botërore në vitin 1918, pjesa më e madhe e saj u bë pjesë e shtetit të sapo krijuar të Jugosllavisë. Megjithëse u konceptua në mënyrë eksplicite si një shtet shumëkombësh, Jugosllavia fillimisht nuk bëri asnjë referencë zyrtare as për “maqedonasit” si një grup i veçantë etnik ose “Maqedoni” si një ndarje gjeografike e dallueshme. Në vend të kësaj, rajoni rreth Shkupit u quajt Provinca Vardar, sipas lumit lokal. Përtej kufirit në Bullgari, termi “maqedonas” nuk ka përcaktuar një grup etnik të dallueshëm; në vend të kësaj ky term përcaktoi bullgarët që jetonin në krahinën bullgare jugperëndimore të Maqedonisë Pirine. Vetëm pas Luftës së Dytë Botërore, kur Jugosllavia u rindërtua si një shtet komunist nën Josip Broz Tito, autoritetet jugosllave filluan të promovonin qëndrimin se popullata sllavo-folëse rreth Shkupit formoi një grup etnik të veçantë, duke i quajtur Maqedonas. Qëllimi i shtetit ishte të dobësonte lidhjet historike të rajonit me Bullgarinë. Ideja e një etnie të dallueshme maqedonase jashtë kufijve të sotëm të Greqisë është pra në thelb ideja e regjimit komunist të Jugosllavisë, e konceptuar për arsye tërësisht strategjike. Ky identitet i ri maqedonas i tejkaloi krijuesit e saj. Në vitin 1991, ndërsa Jugosllavia ishte nën peshën e rritjes së tensioneve etnike, rajoni i Vardarit shpalli pavarësinë e tij si “Republika e Maqedonisë”. Shteti i ri u tërhoq në një të kaluar imagjinare prekomuniste, në të cilën një komb i bashkuar maqedonas u nda nga shtetet fqinje, përfshirë Greqinë.
Në dekadën që pasoi, udhëheqësit maqedonas shpesh përdornin propagandë armiqësore anti-greke. Për shembull, ata nxorën harta që sugjeronin se Maqedonia “e bashkuar” do të kërkonte shkëputjen e provincave veriore të Greqisë. Edhe sot e kësaj dite, kushtetuta e vendit përmban referenca për “personat që i përkasin popullit maqedonas në shtetet fqinje”. Eshtë shum e pritshme që IRJM-ja do të evoluojë në një njësi konfederate të ndarë përgjatë vijave sllavo shqiptare në dekadat e ardhshme. Nocioni i një identiteti të vetëm maqedonas përjashton gjithashtu pakicën e konsiderueshme të shqip-folësve jo-sllavë brenda IRJM-së, e cila u rrit nga 13 përqind në 1961, në 25.2 përqind në vitin 2002. Disa vlerësime tani e vënë atë mbi 30 përqind, por autoritetet shtetërore nuk kanë kryer një tjetër regjistrim të popullsisë që nga viti 2002, ndoshta në mënyrë që të mos njohin realitetin e një popullsie gjithnjë në rritje te populates shqip-folëse. Anëtarësimi në NATO nuk do të fshijë me magji problemet e IRJM-së me fqinjët e saj. Në kundërshtim të këtij sfondi ndarës, vendi do të bënte mirë të riorganizonte veten si një shtet multietnik me një emër neutral, të tillë si “Republika e Evropës Jugore” ose “Republika e Vardarit”, që mund të strehojë të gjitha grupet e saj etnike, duke përfshirë sllavo-folësit dhe shqip-folësit, Romët, vllehët dhe turqit. Etiketa “maqedonase”, e cila pretendohet nga elementi sllavo-folës i vendit, nuk mund të veprojë si ngjitës unifikues. Për fat të keq, Marrëveshja e Prespës në disa mënyra përforcon nocionin e një identiteti dominues maqedonas në Maqedoni: sipas marrëveshjes, shtetësia e qytetarëve të Maqedonisë Veriore do të jetë “maqedonas/shtetas i Republikës së Maqedonisë së Veriut” – një paradoks në vetvete , pasi kombësia/shtetësia nuk korrespondon me emrin e propozuar të shtetit. Çështja e Victor Friedmanit për Marrëveshjen e Prespës është pjesërisht pragmatike: marrëveshja do të lejojë pranimin e IRJM-së në NATO, gjë që, Friedman pretendon se do të rrisë stabilitetin rajonal. Megjithatë, ideja se anëtarësimi në NATO do të fshijë me magji problemet e IRJM-së me fqinjët, si Shqipëria dhe Bullgaria, duket se është shumë e vështirë. Greqia dhe Turqia iu bashkuan NATO-s në vitin 1952, por kjo ka bërë pak për të zhdukur tensionet midis të dyve. Në mos tjetër, hyrja e IRJM-së në NATO thjesht do ta ngarkojë aleancën me shumë tensione ndërshtetërore. As FYROM nuk do të ofronte përfitime të prekshme për aleancën. NATO tashmë ka siguruar krahun e saj lindor kundër Rusisë me përfshirjen e Rumanisë dhe Bullgarisë në aleancë. Greqia dhe Turqia formojnë krahun e saj jugor. Duke shtuari FYROM-in, një shtet i mbyllur, përafërsisht në madhësinë e New Jersey-it, nuk do të ndryshojë as përafërsisht balancën e forcave. Cila është pra, rruga më e arsyeshme përpara? Një strategji realiste për IRJM-në, një shtet i varur nga porti grek i Selanikut për importin e energjisë dhe mallrave, do të ishte përmirësimi i marrëdhënieve të saj të tensionuara me Greqinë, e cila pavarësisht nga problemet e saj të fundit vazhdon të jetë shteti më i pasur dhe më i fuqishëm i rajonit më të madh Evroprian të Ballkanit, një anëtar i NATO-s dhe BE-së. E ardhmja e IRJM-së qëndron në marrëdhënie të veçanta me Greqinë dhe Bashkimin Evropian, ndoshta modeluar në lidhjet e ngushta ekonomike të BE me Turqinë. Megjithatë, çdo përparim afatgjatë varet nga aftësia e elitave qeverisëse të IRJM-së për të liruar vendin dhe popullsinë e saj multietnike nga identitetet e imponuara nga shteti, të periudhës së Luftës së Ftohtë. (Ioannis Kotoulas/foreign affairs)