Midis besimtarëve të kulteve të praktikuara, vështirë se mund të ketë dallime të tjera përveçse atyre të përkohshmeve. Por tani situata ndryshoi, pasi para lindjes së Lëvizjes së Turqve të Rinj, njëfarë ndjesie aristokratike e Islamit ia doli që ta ngrejë një barrierë të vërtetë midis shumicës së myslimanëve dhe të krishterëve. Pretendimi i zakonshëm është se myslimanët e bëjnë dallimin ndërmjet jobesimtarëve që në fakt në historinë e tyre i kanë pasur shkrimet e tyre të shenjta, pra të krishterët dhe hebrenjtë dhe të atyre jobesimtarëve që nuk kanë pasur shkrime të shenjta, prandaj këta të fundit për myslimanët janë vetëm paganë dhe asgjë tjetër
Dy gjëra i dallonin plotësisht bektashinjtë (shqiptarë, v.j. Skënder Latifi) e Rumelisë nga të gjitha rendet e tjera të këtyre krahinave. E para ata nuk e kishin ndjenjën e aristokracisë së Islamit. Pra ata kishin qenë shqiptarë edhe para se të ishin myslimanë. Dhe e dyta, çështjet fetare në asnjë mënyrë as nuk e ndanin por as nuk e përçanin popullsinë e Maqedonisë dhe Shqipërisë në përpjekjet dhe luftën e tyre për zgjidhjen e çështjes kombëtare (shqiptare). Ndërsa në anën tjetër të krishterët joshqiptarë u shpërndanë në një mozaik të ndërlikuar kishash: si të Bullgarisë, Serbisë, bile edhe më keq ndodhi te vllehët të cilët për kishat e tyre kombëtare kërkuan predikues grekë ortodoksë, të cilët përveç kësaj e kishin qëllimin parësor për t’u bërë uniatë njëkohësisht kur Austria dhe Italia kërkonin ta fitonin primatin mbi katolikët shqiptarë.
Dallimi midis besimtarëve të ardhur dhe atyre vendorë
Blloku i besimtarëve nuk ishte i padiskutueshëm dhe qartë dalloheshin grupet turke që dikur erdhën nga Azia dhe qëndruan të patundur në besimin e tyre, por dallimi vërehej në raport me ish-të konvertuarit që gradualisht u shndërruan në besimtarë të vërtetë dhe krejtësisht në fund vinin të konvertuarit e tjerë më të rinj, por të fundit në radhë që e kishin adoptuar vetëm një islamizëm jo të plotë dhe të përzier me gjurmët e besimit të tyre të mëparshëm.
Po i përmendim vetëm grupet kryesore si pomake, fshatarë bullgarë të konvertuar në islamizëm, por që arritën ta ruanin gjuhën dhe zakonet e tyre, shqiptarët myslimanë, të cilët vazhduan të nderonin Shën Nikollën dhe e jetuan të njëjtën jetë si vëllezërit e tyre që mbetën katolikë; pra si shqiptarët myslimanë si ata që mbetën katolikë i kishin adoptuar, madje edhe duke i ekzagjeruar, zakonet myslimane mbi rolin shoqëror dhe izolimin e grave.
Për shembull në Selanik, myslimanët Dönme, pasardhës të Sabataj Cevit, ishin shumë indiferentë në çështjet fetare por edhe gratë e tyre ishin shumë më të lira se ta zëmë të shqiptarëve katolikë. “Kleri” mysliman që administronte këto grupe të ndryshme nuk mund të mos përshtatej me besimtarët e tyre, sepse shtrohet pyetja se si mund të ruhej ashpërsia e dogmave brenda një diversiteti të tillë? Krahas grupeve të besimtarëve të pastër, të respektueshëm ndaj ligjit, kleri ishte i detyruar të pranonte injorancën dhe indiferencën e grupeve të tjera, shpesh më të mëdha, si dhe besimin e reduktuar në praktika të jashtme… Është për t’u admiruar se si kleri mysliman përkundrazi, predikonte, tolerancë të plotë. Ja dy shembuj tipikë: Bazilika e admirueshme bizantine e Shën Dhimitrit në Selanik, e djegur gjatë luftës, në vitin 1900 iu kushtua adhurimit mysliman. Një qemer i vogël anësor, i ngjitur në narteks, e mbulon një varr, që thuhet se i përket vetë Shën Dhimitrit. Kështu ndodhi që grekët erdhën për të lutur aty, ndonëse kishte kohë që një hoxhë e kishte emëruar veten si sakristan. Ai kishte nisur të shiste bustina të dheut nga varri, duke thënë se ato i shëronin të gjitha sëmundjet. Sipas opinionit publik (e pranoj që nuk e kam parë me sytë e mi), çdo vit, në festën e Shën Dhimitrit, “kleri” mysliman dilte nga xhamia, duke ua liruar vendin priftërinjve ortodoksë që të bënin meshën e shenjtorit.
Ngjarja e dytë ka ndodhur në qytetin e Qypërlisë (Velesit të sotëm), në Vardar, në gjysmë të rrugës mes Shkupit dhe Selanikut. Konflikti midis grekëve ortodoksë helenizues dhe kucovllahëve kishte arritur në pikën e vlimit, sidomos me legalizimin nga Porta e Lartë të një peshkopi ortodoks rumun të njohur si Firmilian. Kisha greke e trajtoi këtë disidencë si herezi, si filetizëm dhe peshkopi grek i Qypërlisë para Ditës së Gjithë Shenjtorëve i paralajmëroi të njohurit ortodoksë rumanishtfolës të dioqezës së tij, të cilët akoma nuk ia kishin dalë që ta themelonin kishën e tyre si një kishë e veçantë, që nëse nuk ktheheshin në grigjën kombëtare, atëherë emrat e tyre do të hiqeshin nga lista, leximi i të cilëve u paraprite lutjeve për të vdekurit. Mirëpo, kucovllehët nuk u dorëzuan, megjithatë të shqetësuar për të nderuar të vdekurit e tyre, ata u mblodhën në xhaminë e Qypërlisë, ku imami pa përtesë ua lexoi atyre lutjet e shenjta të tyre.
Lëvizja e Turqve të Rinj dhe toleranca fetare
Siç e pamë midis besimtarëve të kulteve të praktikuara në këtë mënyrë, vështirë se mund të ketë dallime të tjera përveçse atyre të përkohshmeve. Por tani situata ndryshoi, pasi para lindjes së Lëvizjes së Turqve të Rinj, njëfarë ndjesie aristokratike e Islamit ia doli që ta ngritë një barrierë të vërtetë midis shumicës së myslimanëve dhe të krishterëve. Pretendimi i zakonshëm është se myslimanët e bëjnë dallimin ndërmjet jobesimtarëve që në fakt në historinë e tyre i kanë pasur shkrime e tyre të shenjta (librat e shenjta të besimeve monoteiste – S. L.), pra të krishterët dhe hebrenjtë dhe të atyre jobesimtarëve që nuk kanë pasur shkrime të shenjta, prandaj këta të fundit për myslimanët janë vetëm paganë dhe asgjë tjetër. Kështu Turqit e Rinj arritën që ta krijonin një hierarki, ekuivalentin e së cilës e gjeta te myslimanët e Maqedonisë, por me karakter më shumë laik sesa fetar. Tashmë me frymën e re të Turqve të Rinj, besimtari shfaqej si një fisnik, pra si pjesëtar i një kaste të privilegjuar. Ndonëse para kësaj myslimanët dhe jomyslimanët, si nënshtetas të të gjithë perandorisë, jetuan në një shoqëri hierarkike, tani dallimi u vërejt kur Turqit e Rinj ia shtuan hierarkisë së funksioneve edhe një aristokraci të veçantë ku rekrutohej shumica e drejtuesve administrativë dhe ushtarakë, dhe kjo aristokraci, ishte vetëm myslimane. Nën sulltanët, një mysliman në Maqedoni ishte diçka si civis romanus i Perandorisë së lashtë Romake.
Max Choublier
Vijon në numrin e ardhshëm të Shtojcës për kulturë. Përgatiti: Skënder Latifi
Autori francez, Max Choublier, siç e ka pohuar edhe vetë, ka qëndruar në tokat shqiptare për tetë vjet, gjegjësisht prej vitit 1904 deri më 1912. Në vjeshtën e vitit 1905 ai e kishte vizituar Teqenë e Tetovës dhe me këtë rast nuk mungojnë as imazhet nga vizita dhe mikpritja që i është bërë atij në këtë qendër me ndikim në atë kohë. Shkrimi i Max Choublier “Bektashinjtë e Rumelisë” u botua në revistën “Revue des Etudes İslamiques” në vitin 1927. Versioni që po ua sjellim lexuesve është i shkurtuar, ndërsa titujt dhe nëntitujt janë të Skënder Latifit që e ka përgatitur këtë shkrim.