Afro dy dekada pas luftës në Kosovë, megjithë ndryshimet e shumta, disa nga plagët mbeten të hapura. Por për një nga kapitujt më të vështirë të saj, filloi të flitet vetëm vitet e fundit. Bëhet fjalë për përdhunimin e mijëra grave dhe vajzave nga forcat serbe dhe heshtjen që e mbështolli për vite me radhë këtë aspekt të dhimbshëm. Ekspertja e çështjeve të Ballkanit, Shirley Cloyes DioGuardi ka shkruar një kapitull për Kosovën, në një libër që sjell rastet e konflikteve të ndryshme të botës, ku përdhimi është përdorur si instrument i genocidit. Në një intervistë me kolegen Keida Kostreci, ajo flet për tronditjen që pësoi kur mori vesh përmasat e kësaj ane të luftës dhe për kompleksitetin e saj në një shoqëri ku ky krim lufte ndodhte në kushtet e një shoqërie patriarkaliste që e stigmatizon përdhunimin, si një turp për gruan dhe familjen dhe komunitetin.
Zëri i Amerikës: Zonja Dioguardi, kapitulli juaj në librin “Gratë dhe gjencodi”, i hedh një vështrim të hollësishëm përdhunimit, si armë lufte kundër grave në Kosovë. Në fillim desha të dija, cilat janë vëzhgimet tuaja në këtë kapitull për këtë aspekt aq të dhimbshëm të luftës?
Shirley Cloyes Dioguardi: Para së gjithash desha të them se ky libër dhe kapitulli im i titulluar “Thyerja e heshtjes së stërgjatur të përdhunimit gjenocidal në Kosovë”, erdhën në një kohë shumë të përshtatshme. Unë e fillova këtë proces në 2014-ën rreth gjashtë muaj pasi kisha lexova një artikull të shkëlqyer nga gazetarja nga Kosova Hana Marku dhe po zbuloja për herë të parë se përdhunimi si gjenocid në Kosovë, më në fund po bëhej pjesë e diskutimit publik. Ajo që zbulova është se që nga konventa e parë e Kombeve të Bashkuara kundër genocidit në vitin 1948 dhe deri kur ndodhi lufta e Bosnjes 1994-1995, falë gazetarëve ndërkombëtarë dhe lokalë, organizatave të grave në kontekstin e luftës së Bosnjës, për herë të parë përdhunimi nuk po konsiderohej më si diçka anësore që ndodhte në luftë, por tashmë konsiderohej si krim lufte. Pra bëhet fjalë për një hendek 45 vjeçar.
Dhe pastaj i bëra pyetjen vetes se pse në kontekstin e luftës së Kosovës, nuk iu kushtua kaq shumë vëmendje, në kohën që po ndodhte. Kishte disa arsye, por një nga arsyet kryesore ishte se komuniteti ndërkombëtar ishte aq i përqendruar tek përpjekjet për një zgjidhje mes Serbisë dhe Kosovës në Rambuillet, një zgjidhje për të cilën mund të isha ndoshta një nga të paktët njerëz që mund ta dija se Millosheviçi nuk do ta pranonte.
Vëmendja ishte atje megjithëse kishin dalë disa njoftime gjatë ofensivës serbe në verën e vitit 1998 dhe veçanërisht nga një doktoreshë që përfaqësonte Fondacionin e OKB-së për Popullsinë që i kishte paralajmëruar të gjithë: “Nuk po i kushtoni vëmendje përdhunimeve të shumta që po ndodhin në Kosovë”.
Për këto arsye në fillim ne nuk e morëm informacionin deri në fund të luftës. Por ndodhi edhe diçka tjetër.
Ai realitet u gërshetua me një realitet tjetër tragjik, për të cilin unë nuk isha në dijeni dhe kjo ishte një kulture turpi, e nderit të patriarkisë, të një shoqërie të mbizotëruar nga burrat, që do të mohojë realitetin e përdhunimit dhe pastaj të hedhë poshtë viktimat.
Sigurisht që jo të gjithë burrat e bëjnë këtë. Unë kombinova studimin tradicional me historinë gojore dhe doja që të përfshija analizën e grave të mençura që kemi në gjithë Kosovën, si gazetarja Hana Marku që përmenda më lart, Nora Ahmetaj që është një studiuese me peshë dhe punon për çështje të të drejtave të njeriut, Linda Gusia që është sociologe në Universitetin e Prishtinë, që më dhanë informacion të jashtëzakonshëm që ishte i nevojshëm për mua sepse doja të dija se çfarë po ndodhte në terren, si në shoqërinë rurale ashtu edhe atë urbane.
Zëri i Amerikës: Ky ishte një element shumë i dhimbshëm kur lexoje për të në kapitullin tuaj, sepse pjesa që duket e vështirë për ta trajtuar është se në një krizë të tillë, kur vendi është në rrezik, e gjithë popullsia është në rrezik, vëmendja nuk është shumë e përqendruar tek këto çështje. A mendoni se kjo është arsyeja që edhe ishte shumë e vështirë që të trajtohej dhe u zgjat procesi që të paktën të fillonte të pranohej ai realitet, ato krime që kishin ndodhur?
Shirley Cloyes Dioguardi: Po, dhe prandaj mendoj që është aq e rëndësishme që ta pranojmë tani se Serbia kishte synimin të vriste të gjithë shqiptarët, burra, gra dhe fëmijë. Por ashtu si forcat paraushtarake dhe ushtarake nën kontrollin e Millosheviçit, vepruan në Bosnje, ata bënë të njëjtën gjë në Kosovë. I ndanë burrat nga gratë, i morën burrat dhe djemtë dhe i vranë dhe përdhunuan gra dhe vajza. Përdhunimi është i lidhur me gjininë, kështuqë ka ardhur koha që vendi ta kuptojë që viktimizimi i kësaj natyre i grave, ishte një akt i qëllimshëm për të shkatërruar shoqërinë dhe është koha që të kuptohet se këto gra nuk ishin thjesht viktima, ato duhen nderuar si të mbijetuara, dhe anëtare të një rezistence dhe nëse ka diçka që më ngjall keqardhje të thellë, është kur shoh – dhe dua ta theksoj përsëri jo të gjithë burrat e bëjnë këtë – refuzimin që u bëjnë grave që i mbijetuan përdhunimit dhe torturës, burrat, familjet apo komunitetet e tyre. Kjo, në sytë e mi bie ndesh me thelbin e botës shqiptare që kam njohur unë, janë dy realitete të ndryshme. Në një botë shqiptare që njeh Besën, që njeh tolerancën fetare, që pavarësisht nga feja e gjithësecilit synimet shqiptare janë të përbashkëta, nuk mund t’u kthehet shpina grave brenda këtij procesi.
Nuk mund të ketë një lartësim të viktimave meshkuj të luftës, luftëtarëve të lirisë dhe të përjashtohen gratë që u përdhunuan dhe u torturuan dhe shumë prej tyre ishin luftëtatare të lirisë.
Pra është koha që historia e këtyre grave të bëhet pjesë e historisë së luftës.
Gjëja tjetër që më tronditi erdhi nga dy burime. Dhe kjo është jo vetëm që kontributi i grave u anashkalua, ose u la në hije në pjesën më të madhe por edhe i disa burrave. Dhe pati një arsye për këtë, sepse kur hynë Kombet e Bashkuara dhe perëndimi në përgjithësi, nga njëra anë pozita e gruas u forcua në kuptimin që kishte në sferën publike u bënë përpjekje për barazi gjinore, një angazhim për të respektuar traditën evropiane që të paktën një e treta e parlamentit duhet të ishin femra për shembull, pati një përpjekje për të dokumentuar përdhunimin e gruas, por në të njëjtën kohë komuniteti ndërkombëtar po shtypte si gratë, edhe burrat në diskutimet e tyre për luftën. Dhe ajo që ndodhi gjatë këtij procesi, ishte lartësimi veçanërisht i disa anëtarëve të UÇK-së dhe i atyre që ata mendonin se do të ndiqnin objektivat që kishin vendosur ata.
Ka ardhur koha, sipas mendimit tim që popullsia e Kosovës, pavarësisht nga gjithkush në Perëndim që ta fillojnë këtë dialog dhe ta vazhdojnë përtej pikës ku jemi sot.
Zëri i Amerikës: Kjo është një nga ato çështje ku mendoj se ndeshen nevoja për përparimit politik të statusit të një vendi dhe përballja me një çështje të mprehtë sociale. A është bërë kjo më e lehtë, me kalimin e kohës?
Shirley Cloyes Dioguardi: Po, në disa këndvështrime dhe kosovarët mund t’i përgjigjen më mirë kësaj pyetjeje. Por në disa drejtime po dhe kemi pasur përpjekje që në vitin 2012 dhe ka pasur një përpjekje nga gratë e të gjitha pjesëve të shoqërisë që thanë “mjaft më”. Ne duam që ato gra që vuajtën nga përdhunimi dhe tortura të jenë të përfshira në ligjin për viktimat, për luftëtarët e lirisë ose veteranët, që të kenë mbështetje, kompensime dhe ka pasur një farë suksesi, që do të thotë që gratë që janë përdhunuar janë integruar në grupin a atyre që kanë mbështetjen e shoqërisë. Në vitin 2014 ishte peticioni që qarkulloi që i kërkonte Kombeve të Bashkuara të bënin diçka, organizimi i të cilit u drejtua nga ish-Presidentja Atifete Jahjaga. Por po aq sa ka njerëz që i vlerësojnë këto arritje, dhe unë jam një prej tyre, ka shumë të tjerë që mund të thonë se është pak vonë për OKB-në. Ata qeverisnin nga viti 1999 deri në vitin 2008 dhe mund ta kishin bërë këtë punë, por ndërkohë organizatat që kanë ndihmuar gratë edhe që nga pushtimi e më tej dhe që kanë dokumentuar se çfarë u ndodhi atyre që janë përdhunuar, që i kanë ndihmuar si MedicaKosova, qendra e rehabilitimit, Rrjeti i Grave në Kosovë, pra aftësia për t’u marrë me këtë, tani qendron brenda vendit.
Por ajo që vazhdon të ekzistojë është frika e shumë grave që të flasin dhe pse ndodh kjo? Për shkak të stigmatizimit të përdhunimit. Përdhunimi duhet të destigmatizohet. Ky nuk është kërcënim ndaj burrërisë, apo nderit të familjes.
Pra ka ardhur koha që t’u njihet dhimbja atyre grave dhe që të shihen jo vetëm si viktima por si njerëz që dhanë kontribute të mëdha, si pjesë e rezistencës gjatë luftës. Ato bënë aq shumë gjatë luftës dhe vuajtën aq shumë prandaj ka ardhur koha që të dëgjohet zëri i tyre.
Dhe do të shtoja gjithashtu që faktori tjetër ishte minimizimi i numrit të personave që u lejuan të jenë pjesë e procesit të negociatave dhe atyre nuk iu dha mundësia nga komuniteti ndërkombëtar të ishin pjesë e negociatave. Unë citoj në libër Veprore Shehun që ishte drejtore ekzekutive e Medica Kosova që thotë se një ambasador i huaj i kishte thënë “gratë nuk mund të përfshihen në diskutimet për planin Ahtisaari sepse ne nuk duam të fyejmë tranditën shqiptare”.
Pra përsëri kemi një ndërthurje të interesit të komunitetit ndërkombëtar për të shtypur ata që do të sfidonin rezultatin përfundimtar për zgjidhjen e konfliktit shqiptaro-serb nga njëra anë dhe nga ana tjetër stigmatizmi i vazhdueshëm i grave që ishin përdhunuar.
Zëri i Amerikës: Ju e përfundoni kapitullin duke thënë se askush nuk është sjellë para drejtësisë dhe doja të dija mendimin tuaj se sa e rëndësishme është kjo për të vendosur drejtësinë në vend dhe për t’u sjellë një farë paqeje këtyre grave, vajzave dhe mbesave të tyre?
Shirley Cloyes Dioguardi: Unë mendoj se është diçka thelbësore. Unë u befasova që mora vesh vetëm rreth periudhës 2014-2015 se ishin vetëm pak gra që shkuan para Gjykatës Ndërkombëtare për Krimet e Luftës për ish-Jugoslavinë që folën për përdhunim. Qeveria e Kosovës nuk dha të njëjtën mbështetje si ajo e Bosnjës. Unë isha e angazhuar në dy nga gjyqet kryesore ndaj shqiptarëve në gjykatë dhe as nuk isha në dijeni për gratë që kishin folur atje, prandaj duhet ta pranojmë që për të ecur përpara, shoqëria e Kosovës si një e tërë duhet të mbështesë rihapjen e kësaj çështjeje. Unë kam bindje të thellë që shkaktarët që të gjithë i dimë se cilët janë, që vazhdojnë të jetojnë pa probleme në Serbi, duhet të dërgohen para drejtësisë. Kjo mund të realizohet, por është e nevojshme që gratë që të flasin, duhet të mos jenë më në një ambjent që i bën të kenë frikë, duhet që ato të lartësohen, duhet të mbështeten, duhet t’i njihet dhimbja, historitë e tyre duhet të vlerësohen. Unë e di që mund të sigurojmë mbështetjen e firmave ligjore, sidomos në Londër, për të shkuar përpara me këto çështje, por do të na duhet të përballemi me vendimin se ku do të mbahe raundi i proceseve të para. Mund të jetë në Kosovë, por mund të jetë në Serbi. Dhe a do të lejojë Serbia ekstradimin e fajtorëve? Po të kisha qenë unë pjesë e negociatave, ekstradimi i këtyre kriminelëve do të ishte pjesë e kushteve për të vazhduar negociatat mes Prishtinës dhe Beogradit. Disa prej atyre që ishin përfshirë janë ekstraduar por në gjyqet e tyre, përdhunimi as nuk është përmendur. Prandaj për mua ky është kapitulli i fundit dhe duhet ta çojmë përpara, por do të kërkojë bashkëpunim intensiv dhe mbështetje në gjithë Kosovën, si nga gratë edhe nga burrat.
Zëri i Amerikës: Si u përfshitë ju në shkruartjen e këtij kapitulli?
Shirley Cloyes DioGuardi: Ndoshta isha e destinuar ta shkruaja. Një mikes sime, Selma Leydesdorff që ishte shefe e Departamentit të Historisë Gojore në Universitetin e Amsterdamit, iu kërkua të kontribuonte tek ky libër “Gratë dhe Genocidi”. Ajo është eksperte për Bosnjën dhe ka shkruajtur një libër për masakrën e Srebrenicës, për gratë e Bosnjës. Ajo më kërkoi që të bashkëpunoja për kapitullin për Kosovën. Në fund, për arrsye personale ajo u tërhoq dhe redaktorja më kërkoi mua të vazhdoja. Ju siguroj, që nuk nuk do të kisha mundur ta shkruaja këtë artikull nëse disa nga gratë gazetare në Kosovë nuk do të kishin filluar të shkruanin për këtë çështje dhe ta kthenin atë në një çështje publike. Dhe në atë moment mendova: “O zot, që nga hera e parë që dëgjova për këtë çështje kur kaloja kufirin në gusht të vitit 1999, nuk e dija që ndoshta deri në 20 mijë gra ishin përdhunuar gjatë luftës”. Tashmë ishte koha e duhur.