Përjashtuar Bob Dylan dhe Kazuo Ishiguro, është aspak për t’u habitur që reagimi i shumicës së njerëzve ndaj fituesve të çmimit Nobel për letërsinë këtë shekull ishte, kush është ky/kjo? Ndoshta më i fundit, Jon Fosse, është një përjashtim, por shumica e fituesve nuk i qëndrojnë vërtet peshës së çmimit. Annie Emaux? Abdulrazak Gurnah? Louise Gluck? Është e vështirë të shmanget përshtypja se gjyqtarët u ndikuan nga konsideratat etno-gjinore dhe jo nga merita e plotë letrare gjatë gjithë jetës.

Këtë javë vdiq dhe sot u varros, një njeri që me të vërtetë e meritoi çmimin për të cilin u nominua 15 herë, e donte vërtet dhe që nuk e mori kurrë: Ismail Kadare. 88-vjeçari mund të jetë i panjohur për shumicën e britanikëve, por kjo tregon më shumë për izolimin e kulturës letrare britanike sesa meritat e tij. Ai ishte i vërtetë, një romancier që krijoi diçka unike; një lloj simbolizmi alegorik që kalon në kohë për të thënë diçka për të vërtetat e përjetshme të despotizmit dhe lirisë duke treguar një histori për një periudhë dhe vend tjetër. Kadare ishte padiskutim shqiptar, padiskutim një shkrimtar kombëtar, por si të gjithë shkrimtarët e mëdhenj ai ishte njëkohësisht i rrënjosur në një vend të caktuar dhe i kuptueshëm botërisht.

Gjenerali i ushtrisë së vdekur, romani që e bëri atë të famshëm, fliste për një gjeneral italian që kërkonte në Shqipëri eshtrat e ushtarëve italianë që vdiqën atje gjatë pushtimit italian dhe kishte të bënte me të gjithe luftërat, po aq sa me këtë luftë.

Në një farë mënyre, fryma e qytetit të tij të lindjes, Gjirokastrës, përshkon shumë prej rrëfimeve të tij. Ura me tri harqe ishte kronika e një murgu të shekullit të katërmbëdhjetë, i cili dokumentoi përpjekjen e dënuar për të ndërtuar një urë mbi një shtrirje lumi të quajtur Ujana e keqe, e cila do të shkatërrojë sistemin e vjetër të varkave; një metaforë për Ballkanin modern si dhe të vjetrin. Pallati i Ëndrrave është historia e një djali, puna e të cilit në burokracinë osmane është të interpretojë ëndrrat e nënshtetasve të Sulltanit, por ka disa ëndrra që kërcënojnë stabilitetin e shtetit dhe janë të rrezikshme. Metafora është e qartë, por nuk e shoh të sforcuar. Hijet e Kafkës? Them se po.

Kadare kaloi një kohë në Moskë para ndarjes së Shqipërisë nga sovjetikët dhe kjo gjithashtu u pasqyrua në krijimtarinë e tij. Libri i fundit ishte “Kukulla”, një rrëfim i jetës së nënës së tij dhe një përshkrim më realist i atij brezi të grave shqiptare.

Kadare u kritikua për atë që nuk ishte, një shkrimtar politik disident. Ai kërkoi azil në Francë pas vdekjes së diktatorit Enver Hoxha, me arsyetimin se jeta e tij ishte në rrezik nga regjimi që pasoi dhe ky pohim duket krejtësisht i besueshëm. Megjithatë, nën Hoxhën, ai shkroi më shumë “nën radar” dhe në metaforë, sesa një kritikë të drejtpërdrejtë ndaj regjimit; duke pasur parasysh natyrën e tmerrshme të asaj diktature, më duket një kurs i arsyeshëm.

E takova disa vite më parë në Paris, ku shteti francez, duke pasur një respekt të sinqertë për kulturën, i kishte dhënë këtij mërgimtari letrar dhe gruas së tij një banesë të bukur pranë bulevardit St Michel. Ai ishte mikpritës dhe i arritshëm. Ishin disa gjëra që më ranë në sy gjatë bisedës sonë. Ai kishte jetuar në të njëjtën rrugë në Gjirokastër ku ishte rritur Enver Hoxha. Kur e pyeta se kur i shkoi mendja se Hoxha do të ishte një lajm shumë i keq, ai tha thjesht se gjyshja e tij nuk kishte kohë për familjen HOXHA. “Nuk ëshë një familje e mirë,” tha ajo me përbuzje. Dhe kështu doli.

Kadareja ishte më i hapur në pikëpamjet e tij për diktatorin jashtë Shqipërisë sesa brenda saj, por kujtoi se kur takoi të venë e Enverit, Nexhmije Hoxhën, Elena Çausheskun e Shqipërisë, në Paris, ajo i tha: “Nuk ishe i sinqertë me ne”. ‘. Ai i tregoi kyçin e këmbës. “A do të ishe i sinqertë, tha ai, me një gjarpër?” Me fjalë të tjera, a do të thoshit atë që mendonit nëse kjo do të thoshte ta pësonit?

E pyeta për anëtarësimin e Shqipërisë në Bashkimin Evropian dhe ai u mërzit. “Shqipëria është në Europë”, tha ai prerë; duke kanalizuar në mënyrë të pandërgjegjshme pikëpamjen e Brexit se Evropa nuk do të thotë BE. Ai nuk e pëlqente Islamin dhe ishte veçanërisht armiqësor ndaj ndikimit turk në Ballkan, bashkëkohor dhe historik. Mos harroni, këto ditë që po flasim, osmanizmi nuk është një çështje antikuiteti; është preokupimi i presidentit turk Erdogan, i cili e përfytyron Turqinë si një rimishërim të Perandorisë Osmane, i kompletuar me ekspansionizmin islamik.

Ajo që ai tha në një intervistë diku tjetër ia vlen të marrim parasysh: “Kam krijuar një grup veprash letrare gjatë kohës së dy sistemeve politike diametralisht të kundërta: një tirani që zgjati 35 vjet dhe 20 vjet liri. Në të dyja rastet, ajo që mund të shkatërrojë letërsinë është e njëjta: autocensurimi”. Kjo ka llogjikë, apo jo?

Kadare ishte një shkrimtar me famë botërore dhe veprat e tij do të vazhdojnë të jetojnë, pavarësisht anashkalimit nga ana gjyqtarëve të çmimit Nobel, vit pas viti, të vetmin shkrimtar evropian që e meritonte vërtet çmimin. Ai e donte atë dhe qeshi miqësisht kur thashë se mund të vinte vitin e ardhshëm. Isha gabim.

Nëse Kadare e meritonte çmimin Nobel, përkthyesi i tij në anglisht, John Hodgson, meriton një çmim të tijin për shkëlqimin e tij që e bëri Kadarenë kaq të arritshëm për anglishtfolësit; në frëngjisht ekuivalenti i tij ishte Jusuf Vrioni. Përkthyesi është qelqi përmes së cilës shkëlqen një autor në një gjuhë tjetër; nëse është bërë mirë, nuk e vëreni qelqin; nëse është bërë keq, ju e vëreni atë. Përkthimet e tij ishin të mrekullueshme.

Nga Melanie McDonagh, për “The Spectator”.