Lufta për shqiptarizmin politik, që ngadhënjeu më 28 nëntor 1912, nuk është e gjitha një rrëfim triumfalist ku të mirët dalin të fituar përballë të ligjve. Ç’është e vërteta, historia e atyre viteve të paharruara është e palavdishme në disa rrafshe. Krahu shqiptarist ishte pakicë dhe të shumtën e herave i skajuar në margjina përjashtimi e subjekt linçimi, kurse një pjesë e madhe, madje frikshëm e madhe, dukej tepër dashamire ndaj Devlet-i Osmaniye, aq sa nuk arrinte as të përfytyronte një ekzistencë ndaras prej tij. Kështu, “historia X” ka për protagonistë deputetë proosmanë, imamë e hoxhallarë që u ngritën kundër shkronjave latine për shqipen. Kështu, shqipja u vu përballë një prohibicioni të disafishtë, ndaj të cilës u lëshua edhe fetva. “Arnavutluk ne demek?” (Çfarë nga qenka kjo Shqipëri), pyeste me përçmim e maraz poeti turk, Mehmet Akif Ersoy, kurse një tjetër i shpallte të gjithë shqiptarët “hıyanet” (tradhtarë)
Ka një dromcë tejet të pavlerësuar te dokumenti themeltar përmjet të cilit Shqipëria u vendos të “bâhet në vehte e lirë e mosvarme”. Në të vërtetë, kjo deklaratë është e dyzuar jo vetëm tekstualisht, me përkthim në turqishten osmane, por edhe me sistemin kalendarik të viteve sipas hixhrit. Aty shkruan viti 1328 i hixhrit!
Narracioni i derimësotshëm mbi ngjarjet që paraprinë dhe pasuan Aktin e Pavarësisë në Vlorë nuk i ka përkapur dilemat, trilemat e kuadrilemat e kohës. Historishkrimi shqiptar prej viteve ‘20 i është mbajtur një rrëfimi triumfalist të etosit shqiptarist përballë prirjeve të tjera refraktore që nuk shkëputeshin dot as nga Devlet-i Osmaniye e as nga bashkaria islamike (ummah).
Në mikrokozmosin e asohershëm social në katër vilajetet e Arnavutlukut, jo pak herë nxorën krye klerikë e fanatikë fetarë myslimanë që purtekeshin midis osmanizmës dhe islamizmës. Ndonëqë Kongresi i Manastirit (nëntor 1908) retrospektivisht fitoi epërsi morale, një numër i madh deputetësh proosmanë e islamistë patën themeluar më 4 mars 1910 të kështuquajturën “İttihâd-i Osmânî Arnavud Maârif Mahfili”.
Si kundërvënie e sertë ndaj përcaktimit për t’u përdorur alfabeti latin për shtypshkrimin e shqipes, kjo shoqëri në krye me deputetin nga Peja, Mahmut Bedri Beu, avokoi afshërisht për harfe arabe për shqipen. Stanca e tij mori shprehje më së miri tek artikulli që e botoi më 11 janar 1910 në faqet e gazetës “Tanin”. Sipas deputetit pejan, e gjitha bota myslimane me arabë, persë, hindusë myslimanë, afganë e indonezianë e përdornin alfabetin arab, kurse vetëm shqiptarët donin të ndaheshin. Grishja e Mahmud Bedriut ishte që shqiptarët t’i çonin fëmijët në shkollat turke e ta mësonin turqishten si gjuhë zyrtare, me anë të së cilës do të qëndronin të lidhur me Perandorinë, dhe me gjithë botën islame.
Katër ditë më vonë, aktivisti kombëtarist Gani Frashëri mori guximin t’i përgjigjej dhëmbë-për-dhëmbë Mahmud Bedriut. “Bedri efendiu na përmend se me alfabetin arab shkruhet në Afganistan, Sumatra etj. Mirëpo, a e di Bedri efendiu se në çfarë shkalle kulturore ndodhet popullsia e këtyre vendeve? A do që edhe neve të na shohë në këtë shkallë?”, shkroi aktivisti bektashian. Sipas Frashërit, alfabeti arab ishte përjashtuar si opsion për shkak se ishte mangut nga zanorët dhe i vështirë për t’u mësuar. Në anën tjetër, sipas tij, alfabeti latin ishte i lehtë “saqë çobani për një muaj mëson të lexojë gazeta”.
Fanatikët japin besën kundër “shkronjave latine”
Por, furia proosmane nuk qe vetëm në kufizat e shtypit, porse që prej një viti po rropatej gjallërisht edhe në terren mes shqiptarësh. Në javën e fundit të korrikut 1909, agjentët shqiptarë të “İttihad ve Terakki Cemiyeti” organizuan Kongresin e Dibrës ku morën pjesë edhe përfaqësues klubesh sllave e vllehe nga Maqedonia. Oficerët xhonturq me ndihmën e klerit mysliman që hakërrehej kundër alfabetit latin ia dolën të organizonin mitingje mijëravetëshe në Manastir, Shkup, Prilep, Ohër, Elbasan e Korçë. Siç përcillnin gazetat osmane “Tasviroi Efkar” dhe “Tanin” nga mitingu i mbajtur më 8 shkurt 1910 në Manastir, mijëra vetë u besatuan që të mos pranonin për asnjë çmim “harfet latine”.
Në mes tyre ishte edhe njëfarë Rashid Aga, i cili tha se nëse është nevoja e ruajtjes së bashkimit fetar, shqiptarët qenë në gjendje ta braktisnin edhe vetë gjuhën e tyre. Sipas studiuesit gjerman Peter Bartl, imamët nga Prishtina e Dibra lëshuan qarkore drejtuar klerikëve fetarë ku iu sugjerohej organizimi i mbledhjeve publike në të mirë të alfabetit arab. 280 vetë nga ulemaja, parësia dhe kryepleqtë e Prishtinës kishin vënë nënshkrimin te një peticion dërguar në Kryeministrinë dhe Parlamentin osman.
“Kurrë nuk do të jetë i mundur të mësuarit e gjuhës shqipe me alfabet latin. Në këto vende të mësuarit e shqipes ka filluar me shkronja arabe dhe mund të konstatohet një sukses i plotë. Popullsia e vilajeteve të Kosovës, Janinës, Manastirit dhe Shkodrës është 90 për qind myslimane, e ajo është e lidhur me qeverinë konstitucionale dhe me hilafetin e shenjtë, ajo nuk do t’i braktisë germat arabe që të marrë germa të huaja, të cilat i copëtojnë këto lidhje të shenjta. Duke e larguar këtë peticion, ne ju njoftojmë se përsëri kemi lidhur besën se kurrë nuk do ta pranojmë alfabetin latin dhe se kurrë nuk do të ndahemi nga qeveria legale dhe konstitucionale”, thuhej në tekstin e këtij peticioni që e botoi më 8 shkurt 1910 gazeta osmane “Tasvir-i Efkar”.
Nga fetvaja deri te ideja për zhdukjen e shqipes
Kjo “luftë shkronjash” do të prekte zenithin kur rropatjeve të hoxhallarëve lokalë iu bashkua edhe autoriteti më i lartë fetar në Stamboll, Sheh-ul-Islami. Me fetvanë e lëshuar më 5 prill 1910, ai ftonte që “të mos lejohej përdorimi i alfabetit latin në shkollat shqiptare”. Munxa e tij nuk qe kufizuar vetëm me mobilizim të suprastrukturës religjioze, por edhe duke trokitur për ndihmë në dyert e Ministrisë së Arsimit në Stamboll.
Është me interes të vihet në pah se kundërvënia ndaj shqipes së lëvruar nuk nisi ab nihilo tekqë ajo ishte e mirërrënjosur edhe ndër qarqet disidente që i kundërviheshin despotizmit monarkik. Në këto hulli ishte edhe një nga intelektualët më të mëdhenj turko-osmanë, Namik Kemali.
Qysh një brez më herët patën filluar rragatjet kundër ideve që po pëshpëritsheshin gjithnjë e më shpesh: zëvendësimi i shkronjave arabe me alfabet latin.
Në një letër që mban datën 30 gusht 1878 drejtuar oficerit Menemenli Rifat, shkrimtari 38-vjeçar turk shkruante: “Ne nuk mund të universalizojmë gjuhën tonë mes bullgarëve dhe grekëve, por është goxha e mundur ta bëjmë këtë mes myslimanëve si shqiptarët dhe llazët. Kjo mund të jetësohet vetëm përmes zbatimit të strategjive të përshtatshme; është e mundur me hapjen e shkollave”, shkruante Kemali gjatë kohës sa ishte syrgjyn në Lezbos.
Sipas studiuesit Kamal Soleimani, një pjesë e intelektualëve osmanë të kohës, përfshirë edhe Namik Kemalin, avokonin me zell për një ringjallje të identitetit islamik të Perandorisë Osmane, por edhe mbronin shkatërrimin (imha) e identiteteve jo-turke.
“Përpjekja dhe shpresa e intelektualëve myslimanë osmanë për eliminimin e gjuhëve joturke përbënte prapavijën sociopolitike dhe kulturore të ligjërimit islamik hamidist dhe unitetit islamik. Ndikimi i osmanëve të rinj në Abdyl Hamidin është i mirënjohur”, shkruan studiuesi Soleimani në librin e tij “Islam and Competing Nationalisms in the Middle East”.
“Komb turk pa nacionalitete joturke”
Ajo çka filloi si një lëvizje sharmante të rinjsh me ideale liberale përfundoi brenda tridhjetë vjetësh në një projekt që i përgjigjej tamam shkombëtarizimit dhe shkrirjes në turqizëm. Për faktin se Perandorisë Osmane po i hiqeshin llokma të tëra territoresh, mantra e saj ligjërimore pësoi një zhvendosje nga ideja e një “mileti” shumëkombësh për t’i bërë vend asaj të “kavimit” turk.
Dy nga themeluesit e lëvizjes xhonturke, Bahaeddin Şakir dhe Mehmed Nâzım qysh në vitin 1906 i nxorën zbuluar shestimet e tyre për të ndjekur një agjendë nacionaliste turke. Sipas tyre, komiteti ishte lëvizje e paqtë turke (halis bir Türk cemiyeti).
Dy vjet më vonë, doktor Nâzımi e thoshte troç se politika e Komitetit ishte centralizimi dhe monopoli turk i pushtetit. Siç zbulon një letër e tij, të cilën e citon studiuesi turk Ugur Üngör, plani xhonturk ishte ai i një Turqie pa nacionalitete, meqë nuk donte të shndërrohej në një Austro-Hungari të re.
Sipas Nâzımit, plani i tyre ishte për një “einen einheilichen türkischen Nationalstaat” (një komb-shtet unitar turk) me shkolla turke, administratë turke, si dhe një sistem ligjor turk.
Idili i aktivistëve nacionalistë përfundoi brofshëm, pasi hilja xhonturke u kuptua ngado. I tillë pati qenë edhe nacionalisti arab nga Siria, al-Zahrawi, i cili, megjithëse me vonesë, tundi kambanat e alarmit se politikat turqizuese do t’i vinin gozhdën e fundit çdo lloj vëllazërie brenda Perandorisë. Në një editorial të botuar në numrin 55 të gazetës arabe “al-Hadara” (Qytetërimi), më 27 prill 1911, ai shkroi se bashkimi i njëmendët do të ishte ai në të cilin arabët mbesin arabë, grekët grekë e shqiptarët shqiptarë ashtu siç janë.
Me panislamizëm kundër shqiptarizmit
Prej kohësh është kapilarizuar ideja e përciptë sikur periudha hamidiste (1876-1909) ishte një stad i tillë ku nacionalizmi turk nuk pati farë shfaqje, ose së paku jo në nivelet e epërme perandorake.
Megjithëse ekzigjencat perandorake e kërkonin një politikë që panislamizmin e shihte si llaç të fortë lidhës mes popujsh të së njëjtës fe, turqizma fitoi epërsi pikërisht në kohën e sundimit të vetë Abdül Hamidit. Këtë ai e pati filluar me praktikën e të ashtuquajturës “huzur dersleri” (mësime në audienca ‘rojale), në të cilën dijetarët e rinj sfidonin ulemanë konvencionale, me adresime në turqisht e jo në arabisht.
Vetë historiani turk Mehmet Fuat Köprülü pati sjellë në vëmendje një letër që sulltani në fjalë ia kishte nisur më 1884 një mësuesi në Manastir, ku i rekomandohej që gjuha e mësimit të turqizohej duke hequr fjalët arabe e perse. Mes studiuesish turq shpesh përmendet si shembull rasti i një oficeri shqiptar i cili ia këputi një fyerje plot bërtimë kopsharit “More turk i ndyrë!”, pasi ky i fundit pa dashje ia kishte lagur uniformën. Sipas kësaj historize, Abdül Hamidi e paskësh dëgjuar këtë incident dhe e kishte qortuar oficerin shqiptar me këto fjalë: “Mos harro që këta turq të përvutë e kanë krijuar këtë shtet dhe janë mbajtësit kryesorë të tij. Unë jam turk!”
Përshquesja kryesore e politikës së sulltan Abdül Hamidit u bë panislamizmi, madje si një mënyrë me anë të së cilës ai e kërcënonte edhe Perëndimin me fuqinë e xhihadit. Me këtë tejqyrë duhet lexuar edhe ky deklarim i tij: “Marrëdhëniet tona me vendet e banuara me myslimanë duhen zgjeruar dhe duhet të përpiqemi për bashkim. Sa kohë që vazhdon uniteti me Islamin, Anglia, Franca, Rusia dhe Holanda janë në duart e mia, për shkak se me një fjalë Kalifi mund ta shkrehë xhihadin mes shtetasve të tyre myslimanë dhe kjo do të ishte tragjedi për të krishterët….” (Laurent Murawiec, The Mind of Jihad, 2008, fq. 175).
Por, “panislamizmi” hamidist kurrënjëherë nuk e mbërriti këtë nivel, përderisa, siç saktëson studiuesi Kemal Karpat, qëllimi i kësaj politike ishte t’i frenonte shqiptarët myslimanë, kurdët e arabët që po shfaqnin prirje separatiste. Qysh më 1892, ky sulltan na themeloi të ashtuquajturën “Aşiret Mektebi” (Shkolla perandorake për fiset). Në këto shkolla, siç shpjegon osmanologu Selçuk Akşin Somel, ndiqej modeli i krijimit të lidhjeve me shoqëri tribale, zakonisht ato arabe, ku bijve të prijësve të shquar iu mundësohej shkollimi në Stamboll për t’i përthithur vlerat dhe besnikërinë ndaj osmanizmes.
Sipas studiuesit tjetër turk, M. Şükrü Hanioğlu, veprime të tilla, përfshirë edhe angazhimin e arabëve, shqiptarëve e kurdëve në shërbimin e tij personal si dhe dhënien e privilegjeve për prijës të caktuar, synonin krijimin e një vëllazërie polietnike. Rrjedhimthi, lëvizja nacionaliste shqiptare pësoi më së keqi nga këto makinacione. Sa kohë Perandoria përballej me kriza, karta kryesore e saj ishte aktivizmi i fesë. Kësodore, Devish Pasha, në kohën kur e shtypi me gjak Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, përpiqej të apelonte ndër shqiptarët myslimanë për besnikëri ndaj Sulltanit-Kalif, në emër të Sheriatit dhe interesave islamike. Kjo politikë aktive krijoi pasues të shumtë pasi në tetor të 1911-s në Shqipëri “pati demonstrime mbështetje për Sulltanin-Kalif, duke shprehur gatishmëri për t’iu bashkuar luftës kundër të pafeve që kishin pushtuar Libinë” (Jacob M. Landau, Pan-Islam: History and Politics, 2015, fq. 49).
Përparimi i kombit shqiptar, kufër?
Megjithëse gjatë gjithë kohës pati kryengritje lokale ku plot vise shqiptare përfunduan si “no-go zones” për autoritetet osmane, shqetësimi kryesor i Portës së Lartë mbeti nacionalizmi shqiptar. Osmanisti gjerman, Johann Strauss vë re me të drejtë se vilajeti i Kosovës shkallëshkallshëm po bëhej më i shqueshëm për nga ndikimi shqiptar. Kjo situatë, sipas tij, ishte mjaft e singjashme me Austro-Hungarinë e shekullit të nëntëmbëdhjetë ku plot qytete në trevat me popullata të përziera e humbën karakterin e tyre gjerman.
Kjo shembullzohej më së miri me rastin e Shkupit të cilin poeti Yahya Kemal, i lindur në këtë qytet, e përshkroi me këto fjalë: “Ashtu sikurse njerëzit në Stamboll gjakonin për mënyrën e jetës allafranga, edhe populli i Shkupit nisi të gjakonte për stilin shqiptar të jetës. Përpos namit politik që e gëzonin këta njerëz prej maleve, edhe petkat, armët e gjuha e tyre ishin tërheqëse”.
Megjithatë, elita e re shqiptariste nuk po rrinte e gjitha pasive. Panislamizmi e turqizmi po e krijonin një sens të ri identiteti te një numër intelektualësh të rinj. Njëri prej tyre shkroi: “Kur zonjusha Turqi të jetë dëbuar e shporrur prej këtyre vendeve [Ballkanit], siç është dëbuar edhe prej vendeve të tjera, atëherë edhe shqiptarët do të tërhiqen drejt Anadollit nga një zinxhir i cili e ka marrë emrin e Islamit prej të pasurit frikë nga Zoti dhe pa frikë para profetit pejgamber, ata edhe do ta ndryshojnë emrin nga ‘shqiptarë’ në ‘muhaxhirë’”.
Nga pena e të njëjtit kuptohej rreziku që vinte nga religjioni i instrumentalizuar nga Sulltani: “Për ata që nuk duan të lexojnë e shkruajnë shqip dhe që e duan gjuhën e halldupit, ata më mirë të nxitojnë në Sivas e Ankara e të blejnë tokë, se më vonë do të jetë më e shtrenjtë”.
Edhe kur islamizmi sulltanist mori përmasa thuajse masive, kjo nuk ndihmoi aspak që të fashitej animoziteti mes shqiptarëve dhe osmanëve tani të morfizuar në turq. Kështu, njëri nga nacionalistët turq Hüseyin Kazım Kadri më 1914 botoi kundër qeverisë së Vlorës një pamflet të quajtur “Arnavutlar ne Yaptilar” (Çfarë duan shqiptarët). Duke shfryrë gjithë marazin për perandorinë që po vdirrej nga dita në ditë, ai i quante shqiptarët “tradhtarë të fesë e vatanit” (Arnavutlar da bu dine, bu vatana hiyanet ettiler), madje të tillë që e kanë hak mallkimin e popullit (Hak ve halkin lanetine müstahak oldular). Nacionalisti turk vazhdonte me patetizma se zemra e lënduar turke iu thotë shqiptarëve “Mallkuar qofshit” (sirada kalbi yarali bir Türk diyor ki: Lanet Sizlere).
Kështu, mosbesues, tallës e cinik u shfaq edhe vetë Mehmet Akif Ersoy, i cili me një poezi të tij të shkruar më 1913 shfryu kundër Shqipërisë si shtet: “Çka na qenka kjo Shqipëri? A ka vend për të në sheriat? Të përparosh një popull tjetër është kufër! (Arnavutluk ne demek? Var mı şerîatte yeri? Küfr olur, başka değil, kavmini sürmek ileri!).
Por, ky “kufër”, shpallja e pavarësisë së Shqipërisë, qëlloi të ishte realitet kohëgjatë dhe i pandryshuar gjer më sot. Procesi i nisur më 1912 u përvijua edhe me shtetin e dytë shqiptar në Ballkan, Kosovën, si dhe me hisen shtetformuese në Maqedoni. Kjo ishte historia e panjohur, iks historia, që vjen nga një dromcë e dokumentit themeltar të nënshkruar sot e 112 vjet më parë në Vlorë.
koha