Shqipëria i ofron botës diversitetin dhe tolerancën fetare. Gjysma e popullsisë janë myslimanë-sunitë. E veçanta e diversitetit shqiptar fetar janë edhe bektashitë, të cilët qendrën botërore e kanë në Tiranë.

Ata nuk korrespondojnë fare me klishetë perëndimore për myslimanët: fjala është për bektashinjtë në Shqipëri. – një lëvizje shiite sufiste që jeton në Shqipëri për shekuj me radhë. Në Shqipërinë multifetare sot, pak më shumë se gjysma e shqiptarëve janë myslimanë, ka edhe të krishterë ortodoksë dhe katolikë. Myslimanët ndahen në shumicën e myslimanëve sunitë dhe në bektashi, të cilët janë ideologjikisht të lidhur me alevitët në Turqi.

Rendi sufi shquhet për disa veçori që i bëjnë pasuesit e tij të duken heterodoksë, pra jo ortodoksë, në sytë e disa muslimanëve. Si lëvizje sufiste, bektashinjtë theksojnë unitetin e gjithë ekzistencës dhe shpirtëroren e brendshme të besimtarëve. Format e jashtme dhe detyrimet fetare janë të një rëndësie dytësore për ta. Sepse kushdo që është i lidhur ngushtë me Zotin nuk mund të ndahet nga Zoti edhe përmes moszbatimit të rregullave fetare, siç është ndalimi i alkoolit. Ky qëndrim bën që praktika fetare bektashiane të ndryshojë nga ajo e shumë myslimanëve të tjerë.

Në vend të pesë kohëve të namazit, ata falen dy herë në ditë, në kohën e lindjes dhe perëndimit të diellit. Burrat dhe gratë falen së bashku në teqe, shtëpi lutjesh të drejtuara nga prijësit shpirtërorë të quajtur dervishë. Ka edhe lutje në shtëpi private. Gratë në përgjithësi nuk mbajnë shami. Muzika dhe vallëzimi luajnë një rol të rëndësishëm. Çdo vit bektashinjtë takohen për pelegrinazh në malin e Tomorrit në Shqipërinë e Jugut, ku festojnë së bashku në një përzierje festash popullore dhe tubime familjare. Ata e formësojnë Shqipërinë në një mënyrë të veçantë, por pakica të vogla bektashiane ekzistojnë edhe në Maqedoninë e Veriut, Mal të Zi, Bosnje-Hercegovinë, Bullgari, Kosovë dhe Greqi.

Themeluesi i Bektashinjve – origjina e paqartë

Origjina e urdhrit qëndron tek themeluesi i tij, mjeshtri sufi Haxhi Bektash Veli nga provinca e Khorasanit në Iranin verilindor. Ai emigroi në Anadoll në shekullin e 13-të, ku edhe sot nderohet nga alevitët. Megjithatë, detajet për jetën dhe veprën e tij nuk janë të qarta. Nëse Haxhi Bektash Veli ishte në të vërtetë jo-konformist apo nëse ai jetonte më shumë si një shenjtor ortodoks, është e diskutueshme mes studiuesve, thotë studiuesja fetare dhe etnologia Leyla Jagiella. Ajo merret me çështjet e ortodoksisë dhe heterodoksisë në Islam.

Me zgjerimin e Perandorisë Osmane në Ballkan, bektashinjtë e parë erdhën në Shqipëri dhe Greqi si kapelan të jeniçerëve sunitë. Teqeja e tyre në Shqipërinë e Jugut është dokumentuar mirë në rrëfimet e udhëtarit turk Evliya Celebi (1611-1685).

Një pasqyrë e diversitetit islam

“Bektashizmi devijon nga shumë gjëra që ne e kuptojmë si ortodoksë myslimane sot”, thotë Jagiella, “por ka pasur gjithmonë diversitet të madh në historinë islame”. Urdhri Bektashi kombinon burime dhe përmbajtje shumë të ndryshme, të tilla si ndikimet nga lëvizjet radikale shiite që nga ditët e para të Islamit, kur sunizmi, “rryma kryesore ortodokse”, ende duhej të shfaqej për të përcaktuar se çfarë i përket Islamit dhe çfarë jo. Një ndikim të madh ka edhe sufizmi, lëvizja mistike në Islam. Të gjithë këta elementë të ndryshëm rrjedhin në lëvizjen bektashiane në shekujt 13-15.

Ashtu si me shiitët e tjerë, nderimi i dhëndrit të Muhamedit, Imam Aliut, gruas së tij Fatimes dhe djemve të tyre Hasanit dhe Huseinit gjithashtu luan një rol të madh. Por me bektashinjtë ka diçka tjetër që mund të mos i pëlqejë disa mbrojtësve ortodoksë sunitë të besimit, për shembull në Arabinë Saudite.

“Bektashinjtë shpesh kanë fotografi të Aliut të varura në shtëpitë e tyre, gjë që bie ndesh me ndalimin islamik të imazheve”, shkruajti eksperti për Shqipërinë, Robert Elsie, i cili vdiq në vitin 2017, në veprën e tij “Historia dhe kultura e një Urdhri Dervish në Shqipëri.” Ndalimi i alkoolit nuk respektohet, të paktën nga disa bektashinj. Sipas raportimeve nga vizitorët, biletat e dervishëve ishin ekspozuar edhe në një vitrinë në sallën e pritjes së udhëheqësit të tyre, Baba Mondi, në Tiranë.

Kufijtë me fetë e tjera janë gjithashtu të rrjedhshëm. Shumë bektashinj adhurojnë jo vetëm Profetin Muhamed, por edhe Jezusin, sepse për ta e vërteta hyjnore është shumë më e madhe se besimet dhe fetë e shkruara nga njerëzit. Edhe sot e kësaj dite, bektashinjtë qëndrojnë për një tolerancë veçanërisht të theksuar.

Megjithatë, pikëpamja perëndimore për bektashinjtë është pjesërisht e ndikuar nga një pikëpamje orientaliste, thotë Jagiella. Edhe entuziazmi për “myslimanët që pijnë” është çorientues, sepse bektashinjtë e identifikojnë qartë veten me Islamin. “Ndalimi i alkoolit dhe i pamjeve të tjera është diskutuar vazhdimisht gjatë historisë islame dhe ka pasur qëndrime të ndryshme ndaj tij”. Modelet për dukjet e Imam Aliut ose Imam Huseinit në Teqe dhe shtëpi private erdhën nga vendet e pelegrinazhit shiit në Iran ose nga Naxhafi dhe Qerbelaja në Irak. Pati gjithashtu debate dhe qëndrime të ndryshme për çështjen e ndalimit të imazheve në islamin me shumicë sunite. “Në Islamin Shiit, ndalimet e tilla nuk u respektuan kurrë në mënyrë strikte,” thotë Jagiella. Prandaj, këto imazhe janë të përhapura në islamin popullor shiit.

Elementi qendror – identiteti nacional

Një lidhje e ngushtë me nacionalizmin shqiptar është tipike edhe për bektashinjtë. Kjo edhe për faktin se, ndryshe nga myslimanët sunitë të Shqipërisë, ata përdorin gjuhën shqipe në vend të arabishtes për mësimin e tyre fetar, me përjashtim të teksteve qendrore nga Kurani. Ata ishin në ballë të luftës për pavarësi kombëtare dhe mishërojnë një element qendror të identitetit kombëtar shqiptar.

Me fillimin e periudhës komuniste në Shqipëri, bektashinjtë, si të gjitha bashkësitë e tjera fetare, u vunë nën presion të madh. Diktatori Enver Hoxha (1908-1985) ndaloi çdo praktikë fetare në vitin 1967 dhe e shpalli Shqipërinë “shtetin e parë ateist” në botë. Në një revolucion radikal kulturor, qeveria inkurajoi sulmet mbi kishat, manastiret dhe xhamitë dhe vandalizoi Teqenë. Kur ligji u shfuqizua në nëntor 1990, pak para përfundimit të sundimit komunist, në gjithë Shqipërinë kishin mbetur vetëm gjashtë teqe dhe vetëm një dervish.

Të gjitha bashkësitë fetare fillimisht duhej të gjenin veten përsëri. Për bektashinjtë ishte veçanërisht e vështirë të rikuperohej nga ky persekutim, shkruan Robert Elsie. Ndryshe nga myslimanët sunitë, të cilët morën mbështetje nga Turqia, dhe kishat e krishtera për katolikët, ishte dukshëm më e vështirë për ta që të krijonin mbështetjen e nevojshme për rindërtim. Sot është ripërtërirë interesi për spiritualitetin e kulturës bektashiane. Edhe pse përbëjnë vetëm katër deri në pesë për qind të shoqërisë, ato janë një element përcaktues i kulturës popullore shqiptare.

Claudia Mende dw