Ajo nga e cila vuan sistemi i drejtësisë në Shqipëri vjen nga devijacionet që bëhen në aplikimin e drejtësisë. Shteti shqiptar në të gjitha instancat e veta është i politizuar, thotë për DW-në prof. Artan Fuga.

DW: Rreth finalizimit të reformës në drejtësi në Shqipëri ka mendime të ndryshme mbi rolin e faktorit ndërkombëtar në këtë process. Disa thonë se diplomatët dhe zyrtarët perëndimorë e kanë kaluar “vijën e kuqe”, madje duke cënuar dhe sovranitetin e vendit, ndërkohë që të tjerë e shikojnë si të vetmen zgjidhje angazhimin e tyre. Ju ku vendoseni në këtë spektër gjykimesh?

Artan Fuga: Mendimi im është që sistemi politik në Shqipëri, që në vitin 1990 e këtej, është ngritur mbi disa themele dhe një prej tyre, ndër kryesorët, ka qenë dhe mbetet ndihma, mbështetja, si dhe një lloj mbikëqyrje politike nga partnerët ndërkombëtarë perëndimorë. BE-ja, NATO-ja a SHBA-ja janë partnerë esencialë. Kjo ndihmë e mbështetje nuk është diçka e jashtme, pasi hapja dhe demokratizimi i vendit që në origjinë u bë me ato vlera e parime të njohura që u artikuluan në ditët e para të proceseve transformuese si ‘E duam Shqipërinë si gjithë Evropa'; ‘Integrim evropian'; ‘Hapja ndaj demokracisë liberale’ e të tjera vlera që edhe sot e kësaj dite partneriteti me aleatët tanë perëndimorë as nuk mund të mohohet, as nuk mund të diskutohet, por dhe as mund të hamendësohet se si mund te evitohet.

Duke u kthyer te reforma në drejtësi, njëri prej problemeve që ka dalë është i ashtuquajturi veting. Me dilema që një përzgjedhje ndërkombëtarësh që do të vlerësojë në hallka të ndryshme të sistemit të drejtësisë mund të cënojë dhe sovranitetin. Personalisht e mendoj këtë si një problem të stisur, i cili mund të gjejë një zgjidhje të thjeshtë nga ana racionale. Si një qytetar i këtij vendi, unë e di se duhen respektuar kushtetuta a aktorët e brendshëm institucionalë, duhen respektuar parimet dhe ligjet, duke përfshirë dhe parimin bazë të sovranitetit. Por ama, kjo nuk përjashton që në procesin e zgjedhjes e selektimit të aktorëve në sistemin e drejtësisë të mund të merren këshillime, kritere, parametra përzgjedhës nga organizma ndërkombëtarë, parametra këto që mund të jenë shumë të saktë dhe të vijnë si metodologji delegimi. Pastaj nuk ka rëndësi se kush e aplikon nga pikëpamja njerëzore. Askush nuk e pengon shtetin shqiptar të marrë modele, kritere vlerësimi, a sisteme të aplikueshme drejtësie, të cilat nuk kanë lidhje me sovranitetin. E mendoj këtë si një problem që krijon një shqetësim të kotë nga mënyra se si trajtohet. Për mua ndërkombëtarët le të japin kriteret e seleksionimit dhe parametra shumë të saktë vlerësimi, pastaj kush e aplikon këtë, kjo nuk ka pikë rëndësie nëse këta të huaj do të jenë këshilltarë, ekspertë, ndihmës dhe nga ana tjetër vendasit mund t’i aplikojnë këto.

DW: Po sjelljen e klasës politike shqiptare si e vlerësoni në çështjen e realizimit të reformës në drejtësi?

Artan Fuga: Më duket se klasa politike nuk është në lartësinë që kërkon një Shqipëri më e emancipuar dhe në hullitë e shtetit ligjor. Klasa politike në këtë drejtim ka dështuar dhe gjëja e parë që duhet të pranojë është ky dështim. Ajo nga e cila vuan sistemi i drejtësisë vjen nga devijacione që njerëz të ndryshëm bëjnë në aplikimin e drejtësisë, gjithashtu është dhe problem modeli. Shteti shqiptar në të gjitha instancat e veta është i politizuar. Nuk është një shtet neutral dhe i paanshëm, por bipartizan ose tripartizan. Të gjitha institucionet janë të ngritura në këtë mënyrë dhe kjo vjen nga vetë struktura kushtetuese e sistemit tonë politik, që kërkon kontrollin e vet mbi parlamentin, mbi sistemin e drejtësisë, mbi instittucione të tjera të pavarura. S’ka në Shqipëri institucione të pavarura nga palët politike. Për mua kur sistemi i drejtësisë ndodhet nën thundrën dhe mbrojtjen e politikës, atëherë e ka tejet të vështirë të funksionojë në parametra e duhur. Po t’i shikojmë ata që deri tani na janë paraqitur si ekspertë të pavarur në procesin e reformës në drejtësi, na rezulton në fakt se nuk janë të tillë. Nuk ekzistojnë ende në vendin tonë ekspertë të tillë apo agjenci që të japin një vlerësim të pavarur. Një tjetër çështje ka të bëjë me informacionin që duhet të kemi ne si qytetarë mbi modelet e sistemeve të drejtësisë të vendeve perëndimore, p.sh. të dimë modelin skandinav, apo ai anglosankson, mesdhetar etj., dhe të zgjedhim prej tyre. Ne nuk mund të shpikim një model drejtësie allashqiptar, të cilin nuk e gjen as në Kosovë, as në Itali, as në Francë, as Rumani a ndonjë vend tjetër për të ecur në rrugë të pashkelura. Kjo mua më duket abursde.

DW: Ka dy propozime kryesore që bëhen për modelin. Cilin preferoni ju?

Artan Fuga: Të dyja për mua janë problematike. Pse? E djathta propozon një kontroll, apo një ekuilibër nëpërmjet përzgjedhjes së gjykatësve nga vota politike në parlament. Këtë unë e kuptoj si një mënyrë kontrolli të gjyqësorit, për të shpikur një mekanizëm ekuilibri nën trysninë e rënies së kontrollit nga ana e qeverisë, ose partisë në pushtet. Por kjo nuk e zgjidh problemin, sepse jemi po në atë koncept që vuajmë prej rreth dy dekadash e gjysmë, shteti njëpartiak, shteti dypartiak a tripartiak, në vend të shtetit neutral që duhet të na ishte servirur. Nga ana tjetër edhe propozimi i krahut të majtë është po aq problematik. Sepse e konsideron sistemin e drejtësisë, aktorët e saj, si një korporatë më vete. Që e merr legjitimitetin nga vetja. Unë kam frikën e humbjes së legjitimitetit të së drejtës, që është një pushtet dhe jo një organ teknik. Pushtetet duhet të dalin nga sovrani dhe duhet të kontrollohen nga sovrani. E fundit, unë kam frikë se një sistem i tillë zgjedhjeje, si në rastin e sistemit universitar p.sh., mund të prodhojë një tension dhe devijacion të sistemit për shkak të frymës së trafikut elektoral. Ndaj për rolin e politikës në këtë aspekt unë mendoj se nuk është adekuat.

DW: Ka një prioritet të prioriteteve për Shqipërinë, integrimi evropian i vendit. Por ka një zhvillim të ditëve të fundit, kur pas një procesi referendar Britania e Madhe vendosi daljen nga BE. Në një kohë kur dalja nga BE po përflitet dhe si një proces zinxhir e për vende të tjera, a ka kuptim që Shqipëria dhe vende të tjera të rajonit të vijojnë të aspirojnë hyrjen?

Artan Fuga: Mua më shqetëson shumë mënyra se si përfaqësues politikë, publikë apo nga media po i përqasen me këtë ngjarje të jashtëzakonshme gjeopolitike. Dalja e Britanisë së Madhe nga BE-ja nuk prek, nuk cënon orientimin proeuropian të Shqipërisë. Ata që diskutojnë për këtë rast se çfarë do të bëhet me Shqipërinë pas daljes nga Unioni të Britanisë nuk kanë arritur të kuptojnë se çfarë është Europa e integruar, apo çfarë është fryma europiane. Pas 25 viteve ‘radiografia’ tregon se nuk paskemi marrë vesh asgjë. Akti i daljes së Britanisë nga blloku, nuk do të thotë se ky vend nuk është një fuqi europiane. Nuk do të thotë se Zvicra meqë nuk është në BE nuk është për tregun europian, nuk është për frymën europiane, nuk është për demokracinë euriopiane, nuk është për solidaritetin europian. Në këtë rast është e njëjta gjë dhe me Britaninë e Madhe. Që do të thotë se Europa është themeluar që t’i përmbahet 4 parimeve bazë, sipas dhe themeluesve të saj. Së pari, për paqe mes kombeve. Që do të thotë se si italianët, si francezët, si britanikët, elitat e tyre politike aspirojnë për një paqe në Europë dhe moskthim në kontinentin e luftrave botërore. Nuk shoh në klasën politike angleze a vende të tjera të Europës tendencë për heqje dorë nga ky parim themelor. Së dyti, është tregu i përbashkët, i cili shfaqet në nivele të ndryshme, si psh., te paraja e përbashkët, tarifat e përbashkëta etj., pra organizohet në shkallë të ndryshme. Dihet që vende të cilat nuk ndodhen në zonën euro kanë nivele bashkëpunimi me vendet europiane. E treta është shfaqja e Europës si një kontinent përballë pjesës tjetër të botës. Parimi i katërt themelor është fryma demokratike, mbrojtja e të drejtave të njeriut. Këto parime për Shqipërinë, iku apo erdhi Britania, është Zvicra apo nuk është Zvicra në BE, nuk e cënojnë frymën proeuropiane të vendit tonë. Pra, edhe sikur të konkretizohen hamendësimet e ‘procesit zinxhir’ të daljes nga BE, që më duket një skenar i largët dhe esktrem, nuk mund të cënojnë sot, nesër e pasnesër frymën europianiste të shtetit dhe elitave politike në Shqipëri.

DW: Duke u kthyer në aspekte të politikës së brendshme. Viti i ardhshëm është jo vetëm vit elektoral, por përkon dhe me zgjedhjen e presidentit. Së fundmi po artikulohet versioni i zgjedhjes së kreut të shtetit me votë popullore. Ju si e mendoni një zgjidhje të tillë?

Artan Fuga: Ky pretendim në këtë çast ka elemente që nuk janë racionale. Jemi në pozitën që nga një grup deputetësh, a nga ndonjë segment i caktuar politik hidhet ideja e presidenti të zgjedhur direkt nga populli. Kjo është qartësisht një ‘dalje jashtë teme’. E dyta është se sistemi politik në Shqipëri ka njëmijë probleme të tjera dhe ne në vend që të ballfaqohemi me ato probleme që janë reale për të tashmen shpikim një problem që lidhet me të ardhmen. Në vend që të analizojmë të tashmen, konjukturën, bëjmë një devijim. Mund të jetë një problem i drejtë, por nuk ka lidhje me kontekstin. Kemi problem ligjin elektoral që nuk lejon partitë e vogla që të përfaqësojnë dhe ato qytetarin në skenën politike duke sjellë monopolizimin e pushtetit. Administrata është e politizuar dhe është e ndarë sipas partive politike. Tenderat dhe prokurimet e kanë nxjerrë nga tregu ekonominë shqiptare. Ne kemi sot njehsim të pushtetit, kur kryetari i mazhorancës është dhe kreu i qeverisë. Deputeti në parlament zgjidhet duke u devijuar vota e popullit. Këto probleme apo të tjera, nuk na i sjell zgjedhja e presidentit nga populli apo nga parlamenti. Ato duhet të korrigjohen dhe mënyra se si zgjidhet kreu i shtetit nuk ndikon në to. Edhe sikur presidenti të zgjidhet nga populli, kjo nuk do të thotë se zgjidhet problemi. Sepse nuk mund të jenë të themi 20 kandidatë që garojnë dhe populli do të vendosë. Realisht presidentin nga populli i propozojnë partitë, janë partitë që bëjnë propaganda, gjë që do të thotë se ai që ka për t’u zgjedhur nga kjo formulë nuk shpëton nga influenca partiake. Tjetër, një president nga populli në një rend kushtetues që ne kemi do të krijojë një shtet me ‘dy koka’, sa i takon kompetencave. Pra, këto propozime janë dalje nga tema, një utopi, një ikje nga problemet juridike dhe politike që ka vendi.

DW: Ju jeni nje zë i ndjeshëm që dëgjoheni në publik, përmes prononcimeve në media ose aq më shumë nga angazhimi në rrjetet sociale. Megjithatë zëri i qytetarëve është ende i zbehtë për mjaft probleme të mprehta me të cilat ata përballen. Pse ndodh kjo sipas mendimit tuaj?

Artan Fuga: Sepse nuk ka shoqëri shqiptare, duke e shprehur kështu në mënyrë radikale. Ju e dini që forcat më të gjalla të shoqërisë, të rinjtë, ikin, emigrojnë. Pasoja e parë e emigrimit nga pikëpamja politike është zbehja e opinionit publik si rezistencë e politikave shtetërore. Një pjesë aktive e popullsisë punon në administratën publike ose ndërmarrje a agjenci publike, të cilët për të ruajtur vendin e tyre të punës janë nën presion, pra, që e kanë shumë të vështirë të shprehin kundërshtimet, mendimet, alternativat, të japin një mendim të pavarur. Një pjesë e shoqërisë, pjesa më e madhe të rinjtë, janë të papunë. Bëhet fjalë për një masë që shkon nga 20 deri në 40 përqind të popullatës. Dhe i papuni që është inaktiv nga ana ekonomike, bëhet inaktiv dhe nga ana politike. Format e demokracisë sot në botë janë forma të demokracisë përmes aksionariatit paternalist, marrjen pjesë në demkracinë e prodhimit, të aksioneve, të financave etj., të tilla që nuk gjen sot në Shqipëri. Nga ana tjetër ka dhe një popullatë që jeton në zona rurale pa pjesmarrje. Mediat janë të politizuara. Pra, jemi shumë larg shoqërisë ku qytetari është në qendër.

Akademik Artan Fuga është profesor i gazetarisë dhe i shkencave të komunikimit.

Sekretari amerikan i shtetit John Kerry paraqiti sot Raportin e vitit 2016 për trafikimin e qënieve njerëzore në botë. Shqipëria dhe Kosova, ashtu si më parë, vazhdojnë të jenë në grupin e dytë. Raporti i grupon shtetet në tri kategori: në të parën bëjnë pjesë shtetet, qeveritë e të cilave pëmbushin standartet minimale, në të dytën vendet që nuk i përmbushin plotësisht standartet, por që bëjnë përpjekje të mëdha për t’i përmbushur dhe në të tretin janë vendet që nuk i plotësojnë standartet dhe që nuk bëjnë përpjekje.

Shqipëria

Edhe në raportin e këtij viti, Shqipëria vazhdon të klasifikohet në kategorinë e dytë përsa i përket trafikut me njerëz. Raporti thekson se Shqipëria mbetet vend burimi dhe destinacioni në trafikun e seksit dhe në punën e detyruar si brenda vendit, ashtu edhe në vende fqinje si Kosova, Maqedonia, apo Greqia.

Raporti ngre problemin e fëmijëve të komunitetit rom e egjiptas që shfrytëzohen si lypës apo në forma të tjera pune të detyruar, si dhe problemin e grave e vajzave që shfrytëzohen në tregtinë e seksit, pasi martohen me shkesëri në Shqipëri ose jashtë vendit. Korrupsioni dhe lëvizjet e shumta në personelin policor e bëjnë joefikase punën e forcave të rendit kundër problemit, thuhet më tej në analizën e Departamentit të Shtetit.

Problemet që vazhdojnë e bëjnë të pamundur që Shqipëria të përmbushë standardet minimale për t’u klasifikuar si vend që ka eliminuar trafikun, por raporti vlerëson se po bëhen përpjekje të konsiderueshme në këtë drejtim.

Autoritetet kanë përmirësuar reagimin e forcave të rendit duke shpallur fajtorë më shumë trafikantë se në 2014, ndër të cilët edhe individë që detyronin fëmijët të punonin si lypsarë.

Por raporti nënvizon se ka rënë numri personave të identifikuar si viktima, apo i individëve të dyshuar si trafikantë të cilët ndiqen penalisht, krahasuar me 2014. Në 2016, qeveria dhe OJQ-të identifikuan 109 viktima të trafikut dhe individë të kërcënuar nga trafikimi, krahasuar me 125 në vitin 2014. Raporti thekson edhe problemin e mos-identifikimit të personave të shfrytëzuar si viktima të trafikimit, por thjesht si çështje të lidhura me “shfrytëzim prostitucioni”, duke e bërë situatën e viktimave më të vështirë si gjatë procesit të hetimeve, ashtu edhe më pas në akordimin e mbështetjes.

Në 2015, qeveria ndoqi penalisht 15 të dyshuar, krahasuar me 18 të ndjekur penalisht në 2014. Të gjithë personat e shpallur fajtorë për trafikim u dënuan me burgim nga 6-17 vjet, megjithëse dënimi për tre prej tyre ishte nën standardin minimal prej tetë vjetësh burgim.

Qeveria, thuhet në raportin e DASH mbi trafikun me njerëz, ka ulur fondet për strehat shtetërore për viktimat e trafikimit, megjithëse ka vazhduar të financojë rrogat për 12 punonjës në dy qendra strehimi. Qeveria ka vazhduar praktikën e hetimit dhe ndëshkimit të viktimave për akte penale që janë kryer gjatë kohës që ishin të trafikuar, megjithëse ligji i mbron viktimat nga ndjekja penale.

Raporti nënvizon se plani i veprimit 2014-2017 përsëri nuk ka pasur fonde të mjaftueshme. Departamenti i Shtetit rekomandon në raportin e tij që Shqipëria të ndalë ndëshkimet ndaj viktimave, për akte që janë kryer gjatë periudhës që ishin të shfrytëzuar nga trafikantë; të rrisë fondet e OJQ-ve për strehat e viktimave, të përmirësojë mbështetjen mjekësore, psikologjike dhe të riintegrimit për viktimat në streha. Raporti bën thirrje për infrastrukturë përmes shoqërisë civile për identifikimin e viktimave dhe për t’i mbështetur ata të raportojnë mbi trafikantët, zyrtarët e korruptuar dhe të përfshihen në procesin e hetimit të trafikantëve.

Në një deklaratë të ambasadës amerikanë në Tiranë të publikuar të enjten, thuhej se Shtetet e Bashkuara vlerësojnë bashkëpunimin e ngushtë me Qeverinë e Shqipërisë, shoqërinë civile dhe veçanërisht Koordinatoren Kombëtare Anti-Trafikim Elona Gjebrea për synimin e përbashkët të luftës kundër trafikimit të qenieve njerëzore.

Kosova

Raporti i Departamentit të Shtetit mbi trafikun me njerëz e rendit Kosovën në kategorinë e dytë për nga përmasat e këtij problemi në vend. Raporti thekson se Kosova është vend burimi dhe destinacioni për viktimat e trafikut, të cilat përdoren në industrinë e seksit, si dhe në punë të detyruar, përfshirë në restorante.

Shumë nga viktimat, thuhet në raport, sillen në Kosovë me premtime të rreme për martesa, punë si këngëtare apo kërcimtare në klube, por më pas detyrohen me forcë të punojnë në industrinë e seksit në apartamenti, shtëpi private, klube nate apo sallone masazhi. Raporti vë në dukje problemin në rritje të përdorimit të medias sociale në rekrutimin e viktimave.

Përveç shfrytëzimit të viktimave në Kosovë, shumë shtetas të Kosovës shfrytëzohen në vende të ndryshme të Evropës nga trafikantët.

Megjithë problemet që e pengojnë Kosovën të klasifikohet si vend që përmbush standardet minimale të eliminimit të trafikut, Departamenti i Shtetit vlerëson përpjekjet që kanë bërë autoritetet e Prishtinës kundër këtij fenomeni. Qeveria ka liçencuar dy OJQ që merren ekskluzivisht me punën në mbështetje të viktimave, ka shtuar fondet për strehat e viktimave si dhe u ofron atyre shërbime. Po ashtu po bëhen përpjekje për të analizuar situatën në grupe demografike të rrezikuara për të diktuar individë në rrezik si dhe ka filluar zbatimi i një plani veprimi në shkallë kombëtare.

Megjithatë, qeveria ka identifikuar më pak viktima dhe më pak të dyshuar se një vit më parë. Po ashtu numri i personave të shpallur fajtorë vjet ra në nivelin më të ulët në pesë vjet. Autoritetet hetuan 165 raste të mundshme trafikimi, një rritje krahasuar me 155 raste në 2014. Qeveria hapi 53 procese të ndjekjes penale, një rënie e ndjeshme nga 93 të dyshuar në 33 çështje gjyqësore në 2014. Gjykatat shpallën fajtorë vetëm 13 trafikantë krahasuar me 41 në vitin 2014, duke arritur numrin më të ulët të vendimeve “fajtor” që nga viti 2010 në Kosovë.

Raporti nënvizon se zyrtarët e përfshirë në aktivitet të paligjshëm që lidhej me trafikun ishin ndëshkuar me masa administrative, por gjykatat i kishin shpallur të pafajshëm në lidhje me akuzat për trafikim. Në lidhje me këtë problem, raporti i Departamentit të Shtetit ndalet tek rastet e disa zyrtarëve komunalë të akuzuar për shfrytëzim të viktimave të trafikut me njerëz. Megjithëse disa prej tyre ishin bërë objekt ndjekjeje penale, gjykatat i kishin shpallur të pafajshëm ose kishin deklaruar mungesë provash. Në një rast tjetër, një polic i akuzuar për abuzim detyre dhe shfrytëzim të një viktime trafiku, ishte liruar nga akuzat për mungesë faktesh dhe ishte kthyer në detyrë. Në një rast tjetër, zyrtarë të Ministrisë së Punës ishin akuzuar se kishin pajisur me leje pune viktima të trafikut. Megjithëse ishin ndëshkuar me gjobë, zyrtarët ishin liruar nga akuzat për përfshirje në trafik me njerëz dhe në krim të organizuar.

Më tej në raportin e DASH thuhet se megjithëse parashikohet me ligj, ende nuk ka një fond për kompensimin e viktimave.

Departamenti i Shtetit rekomandon në raportin e sivjetshëm që Kosova të hetojë intensivisht, të ndjekë penalisht dhe të ndëshkojë trafikantët, përfshirë zyrtarët e korruptuar, si dhe të japë dënime të konsiderueshme, përfshirë burgosje, për aktet e trafikimit. Po ashtu raporti rekomandon që të zbatohen plotësisht nenet e Ligjit të vitit 2015 për Kompensimin e Viktimave, përfshirë krijimin e një fondi për kompensimet dhe ndarjen e fondeve për viktimat; kualifikimin e avancuar për gjykatësit, hetuesit, prokurorët dhe policët që merren me këto raste; trajnimin e zyrtarëve që të identifikojnë viktimat e trafikut, si dhe për identifikimin e individëve të rrezikuar sidomos fëmijëve; shtimin e përpjekjeve për të ndihmuar fëmijët që shfrytëzohen si lypsarë; shqyrtimin e rasteve që presin prej kohësh lidhur me akuza për trafikim, në mënyrë që të hetohen plotësisht dyshime të tilla; ngritjen e strehëve për viktima në komunat veriore dhe krijimin e mundësive që viktimat të lëvizin lirisht mes strehëve. (voa)