Intervistë me Ismail Kadarenë e realizuar nga Vera Pelaj, në vitin 2013.
Z. Kadare, kohë më parë publikuat librin “Mbi krimin në Ballkan”, i cili përmban letërkëmbime me personalitete të shquara ndërkombëtare. Pse vendosët ta publikoni pikërisht në atë kohë?
– Ky libër është në kohën e vet. Ka shumë kohë që ky libër ka qenë në kohën e vet. Kjo është një dëshmi e domosdoshme, e ngutshme pikërisht sot. Më mirë se kushdo, ju duhet të jeni në dijeni të fushatës që po zhvillon Serbia kundër të vërtetës në Kosovë. Fushata serbe është në kulmin e saj. Kjo fushatë është kundër të ardhmes së Kosovës. Ajo është kundër gjithë kombit shqiptar. Rrjedhimisht, ky është problemi ynë numër një. Këtë nuk e kuptojnë vetëm militantët e skajshëm të partive. Për ta problemi numër një, i pari dhe i fundit, është ai që lidhet me partinë të cilës i përkasin. Militantizmi i skajshëm partiak është sëmundje e re që po bën kërdinë tek ne. Në qoftë se kjo patologji nuk luftohet, ajo do të sjellë tri të këqija të mëdha : rrezikimin seriozisht të demokracisë, thyerjen më dysh të kombit, ftohjen me aleatët perëndimorë.
Gjithnjë e më shpesh flitet për këtë militantizëm që dëmton interesat e Shqipërisë dhe të kombit më përgjithësi. Çka mund të na thoni diçka më tepër?
– Natyrisht. Mendoj se rrënjët e së keqes lidhen me një problem të vjetër, atë të përçarjes. S’jemi vetëm ne që vuajmë prej saj, por , siç i thonë fjalës, secili shikon ku pikon pullazi i vet. Mendoj se sëmundja e përçarjes u rishfaq me forcë në fillim gushti të vitit 1943, kur në shtabin komunist shqiptar erdhi lajmi se një marrëveshje madhore ishte arritur. Ishte fjala për një pajtim ndërshqiptar për luftë të përbashkët kundër fashizmit të të dy forcave kryesore politike. Siç tregojnë dëshmitarët e shumtë, ky lajm i madh, që do të duhej të ndryshonte historinë shqiptare, u prit sikur të ishte lajmi më i zi në botë. I dërguari jugosllav, Miladin Popoviç, pas britmave dhe sharjeve në serbisht dhe shqip, për një turp historik, pasojat e të cilit i vuajmë ende sot, e detyroi palën komuniste të prishte marrëveshjen e pajtimit dhe ta zëvendësonte me një tjetër pakt, një tjetër program, atë të urrejtjes midis shqiptarëve.
Në librin tuaj për krimet në Ballkan e në Kosovë, disa herë keni shfaqur mendimin se Serbia ka përfituar nga heshtja që është mbajtur për to.
– Është pikërisht kështu. Ka rreth njëzetë vite që po përsëritet ky mesazh. Një pjesë e letrave, që publikohen në këtë libër janë shkruar përpara njëzetë vitesh. Kam kritikuar heshtjen botërore, në kohën që Kosovën nuk e zinte në gojë askush dhe, më pas, heshtjen shqiptare për krimet. Që të mos ketë keqkuptime, duhet të them se natyrisht që është folur dhe shkruar për krimet. Në këtë libër janë përmendur shembuj të tillë. Por ato janë ende të pakëta në krahasim me tmerret që kanë ndodhur. Në qoftë se bota do të merrte vesh të vërtetën e plotë, Serbia nuk do të guxonte të fryhej sot si gjel, por do të rrinte kokulur. Dhe kjo, përveçse do të hidhte dritë mbi të vërtetën e Kosovës, do të ishte në të mirën e gjithë rajonit, duke përfshirë këtu edhe të mirën e vetë Serbisë.
Vuk Drashkoviç, njëri ndër personat më nacionalist serbë dhe antishqiptar, në letrën dërguar juve më 1987, ju ka akuzuar për trillime në imagjinatën tuaj për historinë e shqiptarëve, veçmas të Kosovës. Ai, madje, shkruante se krimet dhe masakrat nuk po i bëjnë serbët por shqiptarët! Si i thonë kësaj?
– Kjo letër, e publikuar një çerek shekulli më pare, është tepër kuptimplote për të kuptuar dramën e Kosovës. Ajo dëshmon se si është projektuar krimi, si do të kryhet ai krim, së fundi, si do të përmbyset e vërteta duke e hedhur fajin mbi shqiptarët. S’më ka habitur asnjëherë letra e Draskoviçit. Ajo është në logjikën e projektit serb. Siç është shpjeguar në libër, ato që më ka habitur kanë qenë sulmet nga krahu shqiptar. E sidomos nga disa shqiptarë të Kosovës. Do përpiqem ta shpjegoj thjesht: Tragjedia e Kosovës, si çdo tragjedi, pati prologun, zhvillimin dhe epilogun e saj. Bota, në radhë të parë Perëndimi, e ndëshkoi Serbinë. Serbia nuk e pranoi dënimin, pra, siç ndodh me gjyqet, kërkon sot apelim. Thelbi i çështjes nuk janë imtësira, por çështja themelore e moralit njerëzor: krimi. Në këtë shqyrtim të madh, si në çdo gjyq, moral ose të mirëfilltë, sulmi kundër dëshmitarëve ka rëndësi themelore. Siç është shpjeguar në këtë libër, duke u sulmuar autori, në të vërtetë është sulmuar dëshmitari. Dhe dihet se në një proces të tillë, të sulmosh dëshmitarin, dashur pa dashur, bëhesh pjesë e krimit.
Zotëri Kadare, Kosova dhe Serbia vazhdojnë kohë pas kohe të bisedojnë për çështje teknike. Meqë e njohim mirë strategjinë serbe, a mund të pritet marrëveshje reale që, më në fund, të arrihet qetësia në këto rajone?
– Do të doja shume të ndodhte një mirëkuptim nga ana serbe, por tani për tani shpresa është e pakët. Pak kohë përpara se ta kryenim këtë intervistë, shumë media evropiane jepnin përsëri pjesë nga fushata e pandërprerë serbe, për rishikimin e dramës së Kosovës. Duke dëgjuar fjalimet delirante të ministrit të palodhur Jeremiç, zbehet çdo shpresë për mirëkuptim. Drama e Kosovës ka qenë një çështje e madhe për moralin evropian dhe atë botëror. Ish-kryeministri i Anglisë, Tony Blair, në kujtimet e tij, që sapo i ka botuar, shkruan se nga Kosova ka njohur më mirë shumë gjëra, duke përfshirë dhe vetveten. Është e habitshme se vetëm Serbia, ajo që do të duhej të nxirrte mësimin kryesor, e refuzon një gjë të tillë.
Do të doja që Evropa, gjithë bota, të thellohej më shumë se ç’do të thotë mosnjohje e Kosovës nga Serbia. Kjo mosnjohje nuk është një aksident diplomatik. Është shumë më keq. S’do ta teproja po ta quaja një sfidë primitive kundër çdo morali. Serbia, jo vetëm ka detyrim ta njohë Kosovën, por duhej të ishte ndër shtetet e para që ta kryente këtë akt. Serbia ka bërë krime në Kosovë. Njohja e Kosovës do të ishte akti i parë i heqjes dorë nga doktrina, që i polli këto krime. Mosnjohja e Kosovës do të thotë një shpallje publike se Serbia nuk heq dorë nga një e kaluar që s’e nderon. Në rastin e Kosovës është edhe më keq. Mosnjohja e Kosovës është mospranimi i lirisë së një populli tjetër, e kjo do të thotë mospranimi i ekzistencës së tij. Me këtë shpallje, me këtë përkëdhelje të krimit të vet, Serbia synon të hyjë në Evropë. Ajo është inkurajuar nga disa rrethana, e ndër to është heshtja për këto krime. Heshtja për të vërtetën është gjithmonë e keqe. Por ajo është dyfish e tillë kur ndodh në një tragjedi. Në tragjedi heshtja e korit merr një kuptim të veçantë. Do të shtoja se me këtë mosnjohje është e vërtetë se Serbia e pengon Kosovën, por s’duhet harruar se më shumë se Kosovën ajo pengon vetveten. Mosnjohja e rrëzon maskën e një Serbie të re, atë Serbi që do ta dëshironim të gjithë. Mosnjohja dëshmon, përkundrazi, një Serbi të vjetër, të dënuar. Me dorëzimin e Mladiçit, një veprim që, ndonëse i vonuar, u përshëndet me të drejtë nga të gjithë, Serbia kujton se e ka shlyer borxhin që ka ndaj fqinjëve të tjerë, veçanërisht Kosovës. Vazhdimi i mosnjohjes së Kosovës, e zhvlerëson këtë akt, thekson anën tregtare të tij, madje më keq, thekson shpërfilljen raciste ndaj njërit prej tre popujve kryesorë në Ballkan – shqiptarëve. Ky mendim i fundit, mund të duket një teprim nga ana ime, por, po të kujtojmë refuzimin e Serbisë për të marrë pjesë në takimin e fundit në Varshavë, vetëm se në këtë takim merrte pjesë presidentja e porsazgjedhur e Kosovës, kjo mjafton për të kuptuar se e keqja nuk shkulet aq lehtë në gadishull.
I jeni drejtuar edhe Papa Gjon Palit të Dytë në shtator të vitit 1991 për ta ndihmuar popullin e Kosovës. Cilat ishin të dhënat që ju parandiet se Kosovën po e priste diçka e tmerrshme?
– Besoj se nuk kam bërë ndonjë gjë të re. Në vitin 1919, kur po zhvillohej konferenca e Paqes në Paris, e ku rrezikohej përsëri Shqipëria, përfaqësia e delegacionit shqiptar, që udhëtoi në Romë për t’i kërkuar ndihmë Papës, qysh në fjalët e para i bëri me dije se po vinte në emër të delegacionit shqiptar, shumica e të cilëve ishin të besimit mysliman. Shembuj të tjerë kanë ridëshmuar këtë tipar të madh të emancipimit shqiptar.
Populli shqiptar ka tri fe dhe disa komunitete fetare. A është kjo pasuri kombëtare apo pengesë, apo shkak, për të cilin jemi ndëshkuar nga disa qendra ndërkombëtare të vendosjes?
– Përpara se të përcaktohet si favor apo si pengesë, mendoj se kjo është një gjendje. Një gjendje e cila nuk ka nevojë të vihet në diskutim, as të nxitë pyetje apo pikëpyetje. Ashtu siç nuk shtrohen të tilla për prindërit që na kanë lindur, për kontinentin ku është vendosur atdheu ose për fatin historik. Duke qenë pjesë e kushtëzimit tonë, është njëkohësisht pjesë e vullnetit tonë për të qenë bashkë, çka përbën një nga tiparet themelore të kombit. Do të shtoja se harmonia fetare është tipar i evropianizimit tonë natyral. Ajo është vlerë e të sotmes, e aq më fort e së ardhmes. Ndaj ruajtja e harmonisë fetare është një mision i madh. Kohët e fundit në shtypin shqiptar është shfaqur një shqetësim i drejtë lidhur me provokimet me ngjyrim fetar, që mund të bëjë Serbia pikërisht në zonën veriore, që ajo pretendon t’ia marrë Kosovës. Shpresoj që autoritetet e Kosovës nuk do të gjenden në befasi.
Në shkrimin tuaj “Kapardisja shqiptare” (në librin “Mbi krimin në Ballkan”), ju ftoni liderët aktualë shqiptarë të vetëdijesohen. Sa është kjo e vështirë të bëhet dhe, çfarë mendoni për faktorin shqiptar në Ballkan?
– E kam shkruar dhe botuar këtë shkrim 12 vite më parë. Do të doja që të mos e përfshija në këtë libër dhe kjo do të ishte një gjë e gëzueshme për mua si autor. Do të ishte e gëzueshme, sepse kjo do të thoshte që ky problem ishte i kapërcyer. Për fat të keq, nuk është aspak ashtu.
Më lejoni t’i kthehem ditës fatale të gushtit 1943, kur, siç e thashë më lart, Shqipëria e mirëfilltë, e natyrshme, u zbraps përpara Shqipërisë partiake. Energjia shqiptare ndryshoi drejtimin, pasioni kryesor i saj u bë lufta e klasave, përçarja. Mendoj se ka ardhur koha të ndreqet ky gabim historik. Sigurisht që demokracia s’mund të mendohet pa partitë kundërshtare. Ato bëjnë pjesë në thelbin e saj. Por ato duhet të zbuten, të qetësohen. Një mendim primitive ballkanik ngul këmbë se partitë sa më të ashpra të jenë, aq më të forta bëhen. Është krejt e kundërta. Është e dëmshme për to, por është sidomos e dëmshme për vendin. Sa më i lartë të jetë tensioni në një vend, aq më tepër kombi dobësohet. Shikoni SHBA-të, shtetin më të fuqishëm demokratik të botës. Një nga sekretet e mëdha të forcës së tij është pikërisht tensioni relativisht i ulët midis dy partive kryesore.
Z. Kadare, gjithsesi gjatë kësaj bisede nuk mund t’i ikim dhe pyetjeve që kanë të bëjnë me letërsinë. Ju jeni ambasadori i letërsisë shqiptare në botë. Cili është niveli i letërsisë shqipe sot, përkatësisht a mund të flitet për nivel evropian apo botëror?
– Ka një diskutim për këtë gjë në Shqipëri dhe në Kosovë. U bë mot, dalin ca zëra se letërsia nuk është ndonjë gjë. E shajnë, e përçmojnë, siç ka gjithmonë në çdo vend. Dalin ata që janë mohues, negacionist. Për mua kjo është një mashtrim. Nuk është e vërtetë. Letërsia shqipe është nga më të mirat në Ballkan, për të mos thënë se është më e njohura në Evropë sot. Kurse prirja për ta përçmuar është një antishqiptarizëm i thjeshtë, ardhur nga arsye meskine, nga njerëz të papërgjegjshëm. Por, ka disa edhe tek ju edhe tek ne, ca si gjysëm akademikë, akademikë, ca sharlatanë, që kanë qejf ta thonë këtë gjë. Letërsia shqipe ka marrë çmimet më të mëdha ndërkombëtare. Ka përhapje jashtëzakonisht të gjerë. Ka rreth 15 shkrimtarë shqiptarë të përkthyer sot në perëndim.
Z. Kadare, tash së voni iku nga mjedisi ynë jetësor, poeti ynë i veçantë, Ali Podrimja. Mund të thoni se si e keni njohur poetin Ali Podrimja?
– E kam njohur, shumë, shumë herët! Më duket sikur e kisha njohur gjithmonë, tërë jetën. Nuk e përcaktoj dot me saktësi kohën e njohjes, por ka qenë një nga poetët, shkrimtarët e parë të Kosovës, me të cilët jam njohur dhe ka vazhduar miqësia gjithë jetën.
Ai, iku nga kjo botë, por poezia e tij ka mbetur. Sa ishit dhe sa jeni në kontakt me poezinë e Ali Podrimja?
– Kam qenë gjithmonë, siç thashë. Ç’do të thotë njohja me një shkrimtar? Është ana njerëzore, miqësore, baza është pastaj vepra e tij. Në fillim është Unë kam njohur veprën e tij, saktësisht në atë kohë dhe vepra që të shtyn tek tjetri.vazhdimisht e kam ndjekur. Ai shkruante përgjithësisht poezi, poema. Herë pas here, më ka qëlluar të kemi pasur bashkëpunim. Ka botuar një libër timin ose dy, më duket, për Kosovën. Ai e ka bërë përzgjedhjen. Unë kam bërë një hyrje në një antologji të tij për Çamërinë. Ishte shumë e bukur ajo antologji. D.m.th, kemi pasur të tilla bashkëpunime. Por, nuk mund të them se kam pasur një bashkëpunim letrar me të, por më tepër letraro – organizativ, ose kur ka ardhur në Francë në ndonjë takim, që ka marrë pjesë. Miqësia me të ka qenë shumë më e madhe sesa ajo që quhet bashkëpunim ose aktivitet letrar. Pra, ana njerëzore e miqësisë ishte e gjithkohëshme.
A mendoni se motivet poetike, siç janë ato të Ali Podrimjes, janë një zë i veçantë, ndikues, edhe në botën e jashtme letrare?
– Po. Podrimja është nga poetët e përkthyer mirë në botën e jashtme, nga më të njohurit. Natyrisht, poezia gjithmonë krijon një kufizim në përkthim. Është më e pakët se sa proza, sepse botimet poetike viteve të fundit janë pakësuar në botë. E me gjithë këtë kufizim, të gjithë poetët e botës ankohen se njihen pak nëpër vendet e tjera. Podrimja ka qenë nga poetët shqiptarë më të njohur. Është i pranishëm në shumë përmbledhje poetike letrare në gjuhë të rëndësishme të Evropës. Pra, është nga një tufë e pakët poetësh dhe shkrimtarësh, që e kanë bërë të njohur letërsinë shqipe jashtë kufijve. Në atë grupin e vogël të shkrimtarëve, të cilët ne përpiqemi, me të gjitha organizmat kulturore në Shqipëri, ta zgjerojmë, por ai zgjerohet me shumë vështirësi. Nuk është kaq e lehtë të zgjerohet grupi i shkrimtarëve të përkthyer. Është për çdo vend e vështirë. Po të shikoni, të gjitha vendet, sidomos ato që quhen relativisht të vogla, kanë probleme me njohjen. Prandaj, Podrimja, nga kjo anë, ka qenë i privilegjuar nga fati, sepse ka kapërcyer këtë pengesë të njohjes.
Ai iu çmonte shumë. Në secilën bisedë, private a zyrtare, gjithmonë iu mbante me vete. Bashkë me ju, përpiqej të bëhej ambasador i kulturës kombëtare shqiptare…
– Po, e di. Ai ka qenë jashtëzakonisht i ngrohtë me njerëzit. Pavarësisht se shkrimtari e shpreh nganjëherë atë ngrohtësi, ose nuk është i aftë shumë ta shpreh. Por, në thellësi të tij, ai ka qenë jashtëzakonisht i ngrohtë me njerëzit. i donte kolegët e vet, e donte letërsinë, e donte poezinë…e donte tempullin, ta quajmë me një fjalë. Ishte besnik i kësaj dhe e çmonte shumë miqësinë midis poetëve, që është nga cilësitë më të bukura të kohës. Për fat të keq, në kohën tonë nuk mund të themi se kjo kultivohet vazhdimisht në botën shqiptare. Për fat të keq, i mungon atmosferës letrare shqiptare miqësia midis kolegëve. Është një humbje e madhe. Unë përmenda fjalën TEMPULLI, ndaj është një humbje e madhe e kësaj aureole. Që ta dojë publiku i gjerë, duhet shkrimtarët ta duan njëri tjetrin. Kam frikë se ka diçka që nuk shkon, ky është dhe mendim i përgjithshëm. Nuk është ajo miqësi që duhej të ishte. E, Podrimja, hynte ndër shkrimtarët që e njihte këtë miqësi, e njihte se sa e shenjtë ishte miqësia midis kolegëve, e njihte hyjninë e saj, jo vetëm nevojën e saj, por njihte anën e mistershme që është hyjnia, që duhet t’i bashkojë njerëzit e letrave, njerëzit e tempullit. Dhe, përveç kësaj, ishte shumë mirënjohës si natyrë. Them, pavarësisht nga dukja që mund ta kenë njerëzit, nuk them për atë por në përgjithësi, Podrimja, duke qenë natyrë besnike, ka qenë jashtëzakonisht mirënjohës. T’i bëje diçka, ai nuk ta harronte gjithë jetën. Edhe kjo është një cilësi që nganjëherë mungon, për fat të keq, në jetën e sotme sidomos shqiptare. Nuk është kaq e shpeshtë. Duhej të ishte më e shpeshtë, por është pak e rrallë. Ai, hynte ndër ata që vërtetë mund të jenë kampion të mirënjohjes. Unë kështu e kam njohur gjithë jetën.
A mund të veçoni ndonjërin nga kontaktet e juaja me poetin, Ali Podrimja?
– E kam të vështirë! Atje ku kishte nevojë për të, ai gjendej befas. i gjendshëm dhe i pandryshueshëm gjithmonë. Prandaj, e kam të vështirë të them se ky është kujtim i paharrueshëm ose ai, sepse të gjitha kujtimet kanë qenë në njëfarë mënyre të paharruara. Po, ngaqë ngjanin me njëri tjetrin, përdora atë topikun: ishte i pandryshueshëm. Ishte po ai gjithmonë. E kam vështirë të dalloj ndonjë. Por, një kujtim kur ai ishte në Francë në një takim për lexuesin francezë, sikur ishte emocionuar, sepse një takim në Paris është gjithmonë një gjë e bukur, por është edhe pak e ndërlikuar. Është një publik ku ka gazetarë, është një publik i panjohur, me zakone të tjera, por edhe ai e ndjeu një gëzim të thellë, që e kapërceu me sukses. Ishim bashkë atje, në tryezën ku do të flisnim. U gëzua shumë që unë vajta. I thashë: po pse gëzohesh kaq shumë? Unë patjetër do vija?! Më tha: gjithë ky Paris, si erdhe…?! Ishte shkrimtar shqiptar i njohur, ishte miku im, do të veja patjetër. Prandaj, thashë, ishte shumë mirënjohës për një gjë të tillë. Ishte prekëse mirënjohja e tij dhe nuk e harronte kurrë. Dhe, jo vetëm këtë rast, por edhe rastet më të vogla, më të parëndësishme, i mbante mend…
Vdekja e tij në largësi të vendit, në shumë mënyra u shfaq shumë misterioze. Si e përjetuat ju?
– Mua m’u duk e bukur, pa keqkuptim, ajo mënyrë se si e mora vesh këtë lajm, që ishte aq i hidhur, e që në fillim nuk e kuptova. Dikush në telefon, më tha: po të them dhe një gjë. Në Francë ka humbur Ali Podrimja! Ai nuk e dinte se si kishte ndodhur, as që i shkonte mendja dhe ma tha me një zë gazmor, zbavitës dhe unë ashtu e përceptova. Dhe qesha. Qeshëm të dy, me kuptimin e mirë të fjalës. Pra, Aliu poet, ka bërë ndonjë ekstravagancë të rastit, ka ikur nga delegacioni, nga forumi, kushedi ku i ka shkrepur në kokë…siç ndodh me poetët. I lënë mbledhjet e mërzitshme dhe ikin…ndaj dhe unë e mora si një gjë zbavitëse. Mirëpo, më vonë e mora vesh se shumë njerëz e kishin kuptuar kështu. Tashti e kam menduar, a është e hidhur kjo ta marrësh një lajm kaq të rëndë, ta përceptosh në fillim pa dashur duke mos e ditur, si një gjë me një muzikë të gëzueshme? M’u duk gati një gjë simbolike kjo gjë, siç është, vërtetë, vdekja e poetit, që është edhe hidhërim, por është edhe një afirmim i dashurisë së të tjerëve për të. Unë e mora vesh në mënyrë krejt kundërthënëse. Nuk e kuptova dhe, shumë njerëz nuk e kanë kuptuar. Më vonë, kur e kam menduar këtë gjë, kam thënë: m’u duk si diçka simbolike, e bukur në trishtimin e saj. E bukur që ndodh e pazakonshme. Nuk them se mund t’i ndodh vetëm poetëve, por i ndodh, në radhë të pare, poetëve si ai. Pastaj e morëm vesh se kjo nuk ishte as një shaka e tij, as një rrenë që bëri Podrimja. Kjo ka qenë e veçanta e lajmit.
kultplus
“Injoranca është art, që sy hapur, mos të duash të shohësh asgjë.” -K. Weber. E huazuar dhe përkthyer nga gjermanishtja.
“Injoranca i nxit njerëzit t’i bashkohen një partie e turpi s’i lë më të largohen prej saj”
“Një njeri që njeh vetëm Biblën, as Biblën nuk e njeh.”
